Үбгэн Жэбжээнэй мэргэн. Үльгэр. Хэһэг.

Либретто Ц.Доной түрэһөөп 110 жэлэй ойе угтуулан Үбгэн Жэбжээнэй мэргэн Үльгэр (Ц. Доной зохёолнуудһаа) Үльгэртэ хабаадаһан нюурнууд: З а л у у ү б г э һ а м г а н х о ё р. Ү б г э н х ү г ш э н х о ё р н а һ а т а й д а а (һахалаа сайһан үбгэн, һаншагаа сайһан хүгшэн хоёр). Ү л ь г э р ш э н. Ү б г э н Ж э б ж э э н э й м э р г э н (Бурууша Борбоон). Ш а р а л д а й м э р г э н. Д о ё р з э э р д э м о р и н. Х о ё р у л а а н б а с а г а д. Х о ё р х у л д а й б а а т а р н у у д. Т э р г э т э й ш ь е, т э м э э т э й ш ь е, э м э э л т э й ш ь е, я б а г а н ш ь е х ү н ү ү д. Л а б ш а л у у г а а д а н г и н а. Л а б а н д у у х а а н. Һ о х о р Б о р о о д о й а д у у ш а. С а м с а а л г э р г э н. Ш а г ш а г а м э р г э н т а й ж а. А л с а а д а й а д у у ш а. Ш а а з г а й х а а н. Н а ш а н б а а т а р. Ш а р г а л а з а р г а. Ш а г ш а г а т а й ж ы н г о д л и. Ж э б ж э э н э й м э р г э н э й г о д л и. Нэгэдэхи үйлэ Урдын ехэ урда, урин элдин сагта гараһаар гарбалаа мэдээгүй, түрэһөөр түрбэлөө таняагүй, утаариин нүхэн эхэтэй, Үбгэн Жэбжээнэй нэрэтэй үнэшэн хүбүүн байгаа ха. Үдэр хоногоор яһажажа, үe дээрээ үндыжэ, борьбо дээрээ бордойжо, ан гүрөөл агнадаг боложо, ангай арһа наймаашадтай андалдажа хубсалба, дуулга зэбсэг абаба. Нэгэтэ уулын орьёлоор дүүлижэ ябатараа зээргэнэдэ уяатай зээрдэхэн унага олоһониинь, тэрэнь байтараа долоон жэлдэ гүйжэ эсэхэгүй доёр зээрдэ морин болобо. Галайнгаа хажууда ёдойжо, гансаараа һуухадаа уйдажа, заяатаяа оложо, айл гэр боложо түбхинэхэ гэжэ гараба. Шаралдай мэргэн багшын газаа буужа ерэхэдэнь, тэрэнь шара судараа татажа, хитад зурхай зуража, хинажа дүлгэ табихадаа хэлэбэ: “Лабандуу хаанай хүүхэн Лабшалуугаа дангина лаб сохом байна, зүгөөр Шаазгай хаанай хүбүүн Шагшага мэргэн тайжын һамган болгохые хэлсээд, һара үдэрынь гараад байна, эрхим эрэ болбол үрдижэ абахаш, адаг эрэ болбол алдахаш”, - гэбэ. Үбгэн Жэбжээнэй яаран гүйлгэжэ ябатараа ордон сагаан үргөөндэ хоёр улаан басагадтай уулзажа, танилсажа, шатар дойбод табижа, шалижа наадажа байһаар, гурба хонооб гэжэ гурбан һара боложо, дүрбэ хонооб гэжэ дүрбэн һара болошоно ха. Доёр зээрдэ мориниинь эзэеэ хүлеэжэ ядаад, уяһан годли-сэргыень һугалаад, эхэ сагаан нютагтаа эрьен гүйжэ бусана. Үбгэн Жэбжээнэй үe мүсөө шалажа, үндыжэ газаа гарахадань, уяатай мориниинь үгы байба. Гэмэрэн хараан ябажа, нюргаа үргэлэн гэшхэлжэ, нютагаа ябагаар бусаба. Уурлажа, барижа мориёо унаһаар, урин һалхинаар урилдажа, хии шэнги хиидэн ябатараа, хоёр хулдай баатарнуудые залгихаяа намнажа ябаһан арбан табан тархитай асуури ехэ мангадхайтай уулзажа, тэрээниие ерэн тэхын эбэрээр хэһэн елэн шара номоороо харбажа алаад, алмас сагаан һэлмээрээ хара эреэн гүзээень хаха эсхэн сабшабахадань, тэжэгэр гүзээн сооһоонь тэмээтэйшье, тэргэтэйшье, эмээлтэйшье, ябаганшье хүнүүд субан шууян гаража, юрөөлэй һайханиие баатарта хэлэжэ байба. Тэдэниие гайхан хаража, зүүн хармаанаа уудалжа, зэд улаан гааһа гаргажа, баруун хармаанааа уудалжа, багса улаан дүнсэ гаргажа, баглагар хара утааень баруун жабжаараа үлеэжэ, баруун хада манаруулан, зүүн жабжаараа үлеэжэ, зүүн хада манаруулан һууба. Саашаа гүйлгэжэ, долоон мүрэниие гаталжа, далан хүтэлые дабажа, Лабандуу хаанай хизаарта хүрэжэ ерэнэ. Саанань ара үбэрые бүрхөөһэн арбан мянган адуунай ябахые обёороод ошоходонь, һохор Бороодой адууша байжа, тэрэнэй адуун соо долоон жэл гүйжэ эсэхэгүй доёр зээрдэ мориёо хүлдөө сагаан бугаагтай хөө хара морин болгожо, табижа орхибо. Удаань тарган тарган байтаһадыень гаргажа эдеэд, баатар нойроор унташана. Һохор Бороодой адууша элдэб олон аргануудые хэрэглэжэ һэрюулжэ ядахадаа, эсэстэй хааяжа хэбтэһэн Жэбжээнэй хамар дээрэ һандайлаад, амаржа, астайжа һуутараа, алдажа хии табижархихадань, тэрэнь: “Пэй! Газар газарай агаар ондо ондоо байха, яаһан жэгтэй юм гээшэб? Яагаа эхүүн агаартай, ямар һонин нютаг бэ!” – гэжэ дуугараад бодошоходонь, адууша һохор Борбоодой арбан хүтэлэй саагуур орондог шарбайн шэдэгдэшэнэ. Үбгэн Жэбжээнэй саашаа ябатараа Лабшалуугаа басагатай Лабандуу хаанай бурууша Борбоонтой уулзажа, хаанай гэртэ ямар уялга дүүргэдэгыень, ямар эдеэ эдидэгыень һуража абана. Бурууша Борбоон хөөрэнэ: “Бүхэли үдэртөө, үдэшэ үглөөнэй үедэ буруу тугал адуулагшаб, үнеэ һаалган болоходо, тугал буруу татагшаб, һүни орой болоходо, Лабандуу хаанай хүүхэн Лабшалуугаа дангинын хоёр хүлэйнь улые хэлээрээ долёожо унтуулагшаб. Торхын ногоон үнгэр, тогооной шара хюһама, һаба һуулгын зайладаһа, һамгадай үлөөдэһэ эдигшэб”. Үбгэн Жэбжээнэй хэлэнэ: “Иигэжэ зобожо ябанхаар, эндэһээ арилхадаш яаха юм, үбгэ наһан болоо ха юмши, үе мүсөө амаруулыш, хубсаһа хунар үгэхэлби, хоол умда олгохолби, үтэлһэн шинии орондо өөрөө хаанайдаш ошохоб, хэдэг хамаг ажалыеш хээд бултыень байхаб”. Бурууша Борбоон баярлаба, үгөөшыень абаба, тиин Үбгэн Жэбжээнэй өөрөө бурууша болобо. Тииһэн бэеэрээ хубсаһаяа тайлажа, хэтэбшэ соогоо хэжэрхёод, Борбооной дэгэл үмдөөд, бужуутай даагыень хүтэлөөд, тугал буруудыень туужа, хаанай шэбээдэ оробо ха. Хаалга орохотойнь адли, хамаг бүхы хатуу ажалынь эхилнэ, һамгадта хараалгана, хадаруулна. Үнеэ һаалганай дүүрэхэ багта һүүлшын буруу татахадаа, хэлыень һуга татажа, үбэртөө хэжэ орхибо ха. Һүнэй ажал дүүрэжэ, һүни орой болоходо, хаанай дангина хүүхэнэй унталгын таһагта орожо, хүдэһэн дэгэлээ тайлаад, хүл үзүүртэнь хэбтэжэ, буруу тээшээ хараад, буруунайнгаа хэлэ гаргажа, зөөлэн тээхи хажуугаарнь зохид һайнаар долёолгобо. Лабшалуугаа дангинын лаб һайхан аярхажа, дуур-дуур дууража, дуратайхан һажахынь тэдыдэ шэрүүн талаарнь долёолгожо, һэрюулжэ орхино ха даа. Лабшалуугаа дангина: “Яа-я-даа! Энэ хэлэншни яагаа шэрүүн болошооб! Зүүн үхэгэй саана зөөхэй байха, эдеэд зөөлэрүүлээд хэлээ ерэ!”. Үбгэн Жэбжээнэй бодожо, хорин һуулга зөөхэйень хоггүй болотор эдеэд, үхэгэйнь саанаһаа гарахадаа, үнэн бэеэ бэелээд, үндыжэ гаража ерэбэ. Хаанай басаган хараһаар, хамаг бэень һалаганажа, халюун хүнжэлөө татаба, булган хүнжэлдөө бухаба. Үбгэн Жэбжээнэй мэргэн үнэн сэхэеэ хэлэжэ, гунигтай һайхан үгөөрөө гуулин зүрхыень буляаба, сэсэн урахан хэлээрээ сэдьхэл зүрхыень татаба. Лабшалуугаа дангинатай лаб һайнаар танилсажа, татаашье һаа таһаршагүй, матаашье һаа хухаршагүй, наһанай нүхэд болохын ама тангаригаа абалсаад, Шаазгай хаанай хүбүүн Шагшага тайжа гэдэгтэ хурим түрөөр үгэхэһөөнь хулжаха гэжэ зүбшөөд, халюун хүнжэлдөө хааяба, булган хүнжэлдөө бууяба.

Бадрал болон бусад залуу дуушадые суббота бүхэндэ 22 сагта утаһата "Культура" мэдээсэлээр болон Интернедээр (tvkultura.ru) хаража болоно бшуу. Ноябриин 29-дэ харагшадай һунгалта.

Бадмажап Гындынцыренов,байна гүш эндэ, нүхэр? Бямбагэрэл Суранай "Хүүхдээ монгол ёсоор хүмүүжүүлье!" гээшыень буряадшалжа үгыш наашань. "Үнэн" сониндоошье табииш.

Международный всебурятский праздник "Алтаргана"

По мотивам защиты корпоративного имиджа, редактор не решился опубликовать мою аналитическую статью. Бодомжолжол ябахада үшөө иимэ дурадхал ерэһэн юм: Хэрбээ «Алтарганые» Буряад Улас түрын дайда дээрэ үнгэргэхэ гээ һаа, ёһын тулада хото дээрэ гоёор парад-жагсаал хээд үнгэргэжэрхихэ бэшэ, харин холын хараатайгаар сүм буряад хүдөө нютаг дээрэ хэхэ хэрэгтэй гэжэ дурадханаб. Юундэб гэхэдэ, тиимэ ехэ мүнгэнэй хэрэгэй ябуулга аймагые хүгжөөхэ хэрэгтэ сэгнэшэгүй ехэ түлхисэ боложо үгэхэ, саашанхи хүгжэлтын һалбарида алишье талаараа горитой туһа болохо. 2000 хүн зонтой, хаана холо, дэлхэйн захада гэхээр байгааша Дадал һомонойхидһоо дуутаа гүбди. Хараад үзэе. Хурумхаанай аймагта – 15000 зон ажаһууна, Хэжэнгэдэ – 16000, Яруунада – 18000, Түнхэндэ – 22000, Баргажанда – 23000, Зэдэдэ – 27000, Хяагтада – 40000, Загарайда – 50000 г.м. Ядаа һаа, хоёр аймаг хамтараад хээшье һаань болохо. Буряадай захиргаан, хубиин хэрэгэй баяшуул болон урданайхяар хэлэхэдэ, арад зоной хүзүүн дээрэ һуугааша дасан дуганай ламанар гэхэ мэтэ туһалха бэзэ.

Сэрэмжэд (Буряадуудай зоболонто нүүлгэнүүд, ажаһуудалайнь ёһо заншалнууд) Трагикомическа баллада Сэрэмжэдэй үнэнтэ ябадал тухай Үржэнэй Шэмэд (Уржин Гармаевай басаган) хөөрэжэ үгөө. Эндэ багахан хэһэг үгтэнэ.

Эмнеэнэй баяр. Ажалша буряадуудай амархын һайндэрнүүд Түл тодолгын ажалай һүүлдэ Талын нүүдэлшэд бага сүлөөрдэг. Тэрэнэй һүүлээр малшан хүндэ Түлэй баяртай эмнеэн эхилдэг. Энэнь хабарай һүүл уларилаар хэгдэдэг, Табадугаар һарын эсэстэ үнгэргэгдэдэг. Түл хуряаһанай баһа ехэ баяр болодог - Хурьга шэмхэлгэнэй үе эхилдэг Түрэл садан зон иигэдэг: Ойро дүтынгөө хүүгэдтэ, Хотынгоо олон багашуулда Хурьга эмнижэ бэлэг үгэдэг. Үреэ шэмхэхэ гээшэ, Даага тамгалха гээшэ Бүришье һонин юм, Бүри харюусалгатай ажал юм. Айл айлайхи өөр өөрын тамгатай, Тамгануудынь хэдэн арбаад зүйлнүүдтэй, Тиин зүһөөрнь малаа илгадаг заншалтай, Тамгалга, эмнэлгын ажал хэдэг гуримтай. Энэнь баһал ехэ баяр бахархал һэн. Иимэ заншал гуримайнгаа ашаар буряад зон Аяга тодоһон гуйраншадгүй ажаһууһан, Унаха моритойл, ууха сайтайл байһан. Тиибэ яабашье залхуурһан, Тамхи, архинда шунахайрһан Зарим хүнүүд ушардаг байһан, Зонинь наада барижа дуулаһан: “Мордоод ябаха моригүй аад, Мохоорхоо татахадаа тобогорхон. Унаад ябаха моригүй аад, Уугаад байхадаа гэдэгэрхэн». Иигэжэ буряадууд эмнеэдэ Айл аймагаараа сугларжа, Үхэрэй, хониной мяха эдижэ, Архи һархаг уудаг, баяр наада хэдэг. Хуулын голой буряадууд сугларжа, Ногоо номин уларилда нарьяжа, Наадажа сэнгэжэ жаргадаг һэн, Тиихэдээ иигэжэ дуулалдадаг һэн: “Тэнгэриин һалхин тэгшэ бэшэ, Түрэһэн бэемнай мүнхэ бэшэ. Энээхэн сүлөөндөө жаргахадаш яанаб, Эжэл нүхэдтэйгээ зугаалхадаш яанаб”. Үнэндөө энэнь - Үүлэнэй забһарай наран, Ойро зуурахан, Эды тэдыхэн лэ ялардаг һэн. Сэрэмжэд һурамгай болоһон, Зоной зобоходо зобоод, Баярлахадань баярлаад, Сэнгэхэдэнь сэнгэлсээд ябадаг һэн. Зунай эхеэр хонёо хиргаха саг ерэхэ, Зарим айлнууд хонёо хиргуулха Шадалтай хүнүүдые бэдэрхэ, Сүлөөтэй хүнүүдые хүлһэлхэ. Бүхэ Сэрэмжэдшье олзын хойноһоо Борьбоо нугалха сүлөөгүй ябадаг байһан. Нооһо хайшалаанииешье буряадууд баһа Нүүдэлшэдэй һайндэр болгоожо шададаг һэн. Үдэр бүри заатагүй Хэдэ хэдэн хонин шарууһалагдаха, Хүхеэн нарьяан таһархагүй, Үдэшэ орой зугаа ажалынь дүүрэхэ. Гэр гэртээ зон хариха, Шорлоһон мяха ганзагалха, Тиин мориндоо мордохо, Зүг бүхэн руу гүйлгэлдөөд тэгүүлхэ. Нооһо хайшалха, Нооһоор һэеы дараха, Эмнеэ хэхэ үеэр ажаллаһан хүнүүд Гэр бүлэнүүдтээ ошоходоо - ото олзотойнууд. Одоо баян үгытэй гэжэ илгардаггүйнь, Олоһон олзоёо тэгшээр хубаажа эдидэгынь Һанаамгай буряадуудай хэзээнэй үеын Һайн һайхан байһан гээшэ заншалынь. Хонинойнгоо нооһо хайшалжа абаад, Һэеы хэхэ ажалаа малшад захалдаг: Урда урдаһаа хаража, мүрлэн һуугаад, Олон эхэнэрнүүд нооһоо сохижо һабаададаг. Тиихэдээ тэдэнэр иигэдэг байгаа: Хоёр хоёр нарин бургааһан һабаагаараа Ээжэлүүлэн буулгадаг, сохидог, Тиихэ зуураа нооһоёо урижа хүбхылгэдэг. Сохижо, урижа аятай хүбхылгэһэн Саб сагаан нооһоёо саашань иигэдэг: Үдэжэ хоёроор гү, хэдыгээр ниилүүлһэн Үхэрэй нойтон арһан дээр зулажа тараадаг. Зулхай татажа, һү тараг сасажа, пил норгоод, Була модондо хуйлан орёожо, шангаар уяад, Моритой шэрүүлшэдтэ талаар гүйлгүүлдэг, Дун сагаан һэеы тиигэжэ бүрилдүүлдэг. Һэеы гээшэ түмэнэй баяр баясхалан болодог, Һанаанай зол, зоболоншье бэедээ шэнгээдэг. Ажалша зон гэрээ хэнэ, үмэдхэлдөө оруулна, Ажамидаралайнгаа хамаг зүйлдэ хэрэглэнэ. Һэеы даралга яагаашье хадаа Монгол туургата арадуудай Мянга түмэн зуун жэлнүүдэй Шухала ажалай нэгэн гээшэ бэд даа! Жэлэй эхин хахад үнгэрхэ. Шухала ехэ ажалнууд забһарлажа, Малшадай орон нютагаа хайрлажа, Обоо бурханаа тахиха ёһолол эхилхэ. Обоогой үедэ захалдаг Эрын гурбан наадан гэдэг: Бухэнүүд шадалаа үзэлсэдэг, Моридой урилдаан, hyp харбаан болодог. Хуулын голой обоогой урилдаанда ахижа, Будын Гарма үбгэнөөр һоригдоһон Раднаа данзын улаан һаарал морин оройлжо, Мориной соло дуудуулдаг һэн. Хэрбээ эхэнэрнүүдэй дунда Бүхэ барилдаанай болодог һаа, Хуулын голой обоогой нааданда Бүхэ Сэрэмжэд лэ түрүүлхэ һэн ха даа. Бүхэ Сэрэмжэд Тэбхэр Боротойгоо хоюулаа Раднаа данзын бүхы ажал хэһээр лэ ябаа. Хажуугаарнь бишыхан Будаланаа һургаха, Хэнээшье үхибүүдһээ тэрэнь дутуугүй һураха. Хара ажалай хажуугаар Сэрэмжэд хэхэ: Хубсаһа хунар өөһэдтөө өөрөө оёхо, Хазаар ногто, шүдэр хоюулан зайдаха, Мал адуулха, мори заһаха, эмнигые һургаха. Эрын гурбан наадан Эртынһээ иимэ удхатай һэн: Буряад зоной, айл бүлын, Хүн бүхэнэй һүр һүлдые һэргээхэ, Зориг хүсэлыень шангалха, Хии морииень үргэхэ, Нютаг оронииень суурхуулха, Эзэд бурхадыень баярлуулха, Муу муухайень дараха, Баян хэшэг салгидуулха - Дэмбэрэлтэ хэшээлэй гуримтай, Буряадай түүхэтэй холбоотой. Тиимэһээ, сагаан эдеэгээ дэлгэжэ, Һаба һуулгаар билтаруулжа, Арза хорзоёо нэрэжэ, Тарган мяха табаг тэбшээр обойлгожо , Эдеэнэйнгээ дээжэһээ орон дэлхэйдээ үргэжэ, Өөһэдөө эдижэ, уужа, зугаалжа, Аялга дуугаа дуулажа байхань Ямар ехэ ушар удхатай, Ямар ехэ һүр һүлдэтэй Анхан сагһаа байһан гээшэб даа эдэнь. Зундаа үбһэ ногоо хадалан хуряаха, Үбэлжөөндөэ эртээнһээ бэлдэхэ, Һарабша хашаагаа заһаха бариха, Энэ мэтын ажал хойно хойноһоо һубариха. Намарай эхеэр баян хэшэг дэлгэрхэ, Малай тарган тоһо абаха car ерэхэ, Хонишод, үхэршэд оторлохо, Хагсуу үбэлэй хаһада бэлдэлгэн эхилхэ. Зунай эхеэр дараһан һэеыгээ Намарай һүүл һарада тэниилгээд Гэрэй бүреэһэн болгожэ эсхэнэ, Эхэнэрнүүд сугларжа, гэрэй зэмсэг оёно. Энэ ажал эхэнэрнүүдэй сугларха Эгээн дуратай хэрэг юм, Һонин һорьмойгоо ярилдаха, Хэрэг зугаагаа эрхилхэ аргань юм. Сэрэмжэд сугларһан эхэнэрнүүдтэй Суг энеэдэ наада гаргаха дуратай. Будын Гармын гурбан хүбүүдэй Гурбан абиһан эхэнэрнүүдшье гайтай - Тэрээнһээ дутуугүй, Үгэдэ хурса, ядуугүй. Сэрэмжэдтэй дүтэ нүхэрлэһэн Сэмжэд, Гармын эхир басагадай нэгэн. Мүн баһа үнеэ һаадаг Залуу басагад бэреэдүүд Шаг шууяа, зугаа табилдаха, Үгэ хүүр гаргахадаа бэрхэ. Эдэнэрэй хэниинь эзэн бэреэдүүд бэ, Хэниинь ажалша малшадынь бэ - Эндэ илгахын аргагүй юм. Иигэжэ суглараад ерэхэдээ, Элдэб наада зугаа дэлгэхэдээ Һанагдаагүй арга гаргадаг юм. Сагаан һанаатай, наадашашье, зоригтойшье Сэрэмжэд Гармын гурбан абиһанай нэгэн Сэрэмжэдтэ нэгэтэ сошоолгоһон юм, Тиин харюугаа абаха гэжэ бодоо һэн. Нэгэтэ үглөөгүүр үнеэндээ гарахадаа Муухан үмдэхэн үмдөөд, Үмдэнэйнгөө алые һабардуулхаяа һэдээд, Үхэрэй нойтон шабааһаар тэрэнээ будаад, Хормойгоо дээшэнь шуужа гараба, Сэрэмжэдэй хажууда зорюута бүгтыгөөд, Үнеэгээ урьлуулба. Тиихэдэнь Сэрэмжэд, шогтойнь мэдээжэ, Тэрэниие бэлиндүүлхэ гэжэ Араһаань алыень һабардаад абаба - Альганиинь шабааһанда зууралдашаба, Өөрөө сошоһондоо, гараа һарбайгаад байшаба. Үнеэ һаажа байһан эхэнэрнүүд тиихэдэнь Бүгэдөөрэн унажа бодожо байгаад энеэлдээ.һэн Буряал эхэнэрнүүд иихэдээ Бэе бэеэ наадалха, энелдэхэдээ Бэрхэнүүд байгаа бшуу даа, Элдэб юумэ һанажа огто ядахагүй даа. Эхэнэрнүүд зүндөө Сэрэмжэдтэ Үнэхөөр дуратай байһан булта. Бэеэ хамгаалуулха, туһалуулхашье тэдэ, Илангаяа һэеы гэр түхеэрэлгын үедэ. Дээбэри таталгада, Ашаа ашаалгада, Бараанай хүлилгэ таталгада Эхэнэрнүүд Сэрэмжэдээл дуудадаг. Үшөө хододоо нэгэ зантайдань, Уй-хай хэжэ ябадаггүй тэсэмгэйдэнь, Мүн хододоо найр нарьяатай, Шууяатай ябадагтань угаа дуратай. Хүндэ туһалдаг зантай, тэрэ мүртөө зоригтой, Эрэ хүндэл адли, хэнтээшье хамаагүй тулалдаха, Эмээлтэ хазаартые багтаажа шадаха Уужам дэлгэр, сэбэр һайхан сэдьхэлтэй. Нэгэтэ зун аянгатай, Дуутай бороон бүхэли һүни оробо. Иимэ үедэ арьяатан хотондо ородог зантай. Сэрэмжэд хонёо манажа хонобо. Харан гэһээнь, нэгэ сагаабтар шэгтээ Һүрэг руунь юумэн һүрэн һунаба, Сэрэмжэд тиихэдэнь тэрэниие шүүрэхэдээ Һүүлынь һабардаад үлэшэбэ. Лаб адхаһан аад, барибагүйб гэжэ Халаглаа бэлэй Сэрэмжэд. Тиигээшье һаа, гарюуһа айлгаа, Тэдэнһээ хайран хонидоо аршалаа. Үбэлдөө гарюуһад олошордог талада. Джарун Хошуун гэдэг газарта Хониндо орожо һураһан шононууд Һүрэглөөд ябадаг болобо, золигууд. 1944 он. Үбэл. Хуулын гол. Жараад хүн зон эндэ ажаһууха, Эрэшүүлынь адуу малаа манаха, Хонёо ээрэжэ хонохо. Олон бүһэтэн аянда гаранхай, Гэртээ эхэнэрнүүд лэ үлэнхэй. Нэгэтэ һүни гэнтэ шоно улижа, Үхэр мал мөөрэлдэжэ, Нохойнууд хусажа, Морид үүрһэбэ, Шаг шууяан болошобо. Сэрэмжэдэй шамдуу бодоод, Гүйжэ гараад харан гэһээнь, Томо үхэр, сарнуудынь Залуу малаа дундаа хэһэн, Тэдэнээ тойрожо, аршалан Зүг бүхэн руу гэтэн хараад, Добтолһон шоные мүргэхөөр бэлэн байбад. Сэрэмжэдые хараад айһан, түбэгшөөһэн юм гү, Шононууд тиихэдэ хотондо орохоёо зүрхэлөөгүй. Мал һүрэгөө тиигэжэ абардаг һэн гэлдэхэ, Үетэниинь гоёор хүхилдэхэ: “Сэрэмжэдһээмнай”, - гэжэ нэмээхэ, - Шоно айдаг бшуу!”- гэлдэн энеэлдэхэ...

Цыденжап Батуевай “Мүнөөдэрэй шухала асуудал” хүснэгтэ табигдаһан “Алтарганамнай” бүхэли гүрэнүүдые нэгэдүүлхэ хүсэтэй” гэһэн статьяда табигдаһан дурадхалнууд тушаа Цыденжап Бимбаевич тус статья соогоо «Алтарганынгаа» саашанхи уулзалгануудые ашаг үрэтэйгөөр, туһатайгаар үнгэргэхын тула тодорхой дурадхалнуудые шагнаха дуран хүрэнэ гэжэ бэшэнэ. “Алтаргана” гээшэмнай буряадуудай соёл болбосоролоо, урлалаа, заншалта хэрэгүүдээ, наадануудаа, тамир тэнхэйгээ хааруулхын, үндэһэн баялигаа залуушуулдаа дамжуулхын Ехэ Һайндэрэй наадан болоһон. Үнгэрөөшэ “Алтарганада” хабаадаһанайнгаа дүн тобшо баримтаар хаража үзэе даа. Мүнөөдөө “Алтарганамнай”, сэхынь хэлэхэдэ, гол түлэб мүрысөөнүүд лэ болгогдоһон. Буряад Улас түрэһөө 300-аад хабаадагшад гэхэ юм гү, али хараашад гү, тус һайндэрэй Нааданда ошоо. Эдэ 300-аад хүнүүд тэндэһээ “аяар” 8 медаль (тэрэ тоодо 2 алтан, 1 мүнгэн) асараа. “Алтарганын” наадан тухай “Буряад үнэндэ” 3 дугаарта (№№ 25, 26, 28) мэдээсэл үгтөө. Зэргэсүүлэе: Агын тойрогойхид 400 гаран хүниие абаашаад, 20 медаль асараа (тэрэ тоодо 9 алтан, 6 мүнгэн, 5 хүлэр). Эрхүүгэйхид хоёр лэ номинацида хабаадаһан аад, хоюуланһаань медальтай ерээ (Эхирид-Булгадай Елена Халмашкинова - мүнгэн, Аюна Романова – хүрэл). “Алтаргана-2014” дүнгүүдээр, бүгэдэ командаараа Агын тойрогой Дулдаргын аймаг эрхимлэжэ гараа. “Толон” сониндо “Алтарганада” бэлэдхэл, болоһон наадануудай дүн, Дадал һомоной түүхэ тухай мэдээсэлнүүд 7 дугаарнуудта толилогдоо (№№ 28, 30, 31, 32, 33, 34, 35). Хэрэг гээшэ дүнгүүдээрээ элирдэг, харагдадаг. Ямар сэгнэлтэ Буряадай эмхидхэгшэдтэ үгэхэбта, Цыденжап Бимбаевич? Эмхидхэлэй комитет хэр зэргэ бэлэдхэлэй ажал хэһэн болоноб, ВАРК, РЦНТ гэгшэдынь хаана байһан бэ? Булта Соёлой яаман руу гэтээд, гүрэнэй захиргаан руу тархяа үлэд гүүлээд (“тэндэһээ һурагты”) “Алтарганын” эхилтэр һанаа амар һуугаа гээшэ гү? Үнэн дээрээ, «Алтарганые» гүрэн эмхидхэхэгүй, бүгэдэ зоной байнги хороон, түб, комитет, комисси г.м. эрхилхэ ёһотой ха юм даа. Тэрэ хороон түрүүшын үдэрһөө шэнжэлэл хэжэ эхилхэ, ябуулгын зохёол хэхэ, бусад тойрогуудай, гүрэнүүдэй буряад хороонуудтай эртээнһээ һайндэрэйнгээ программа тааралдуулха, хэды, ямар зүйлнүүдээр мүрысөө оруулхаб, ямар дүримүүдээр хэгдэхэб, республикынгаа аймаг бүхэндэ бэлэдхэл эрхилхэ г.м. Гүрэнэй эмхи зургаануудай, яамануудай, хубиин бэрхэшүүлэй һайн дураараа дэмжээ, туһалаа һаань лэ һайн. Цыденжап Бимбаевич бэшэнэт: “Буряадай нэгэшье аймагай делегаци хабаадаагүй”. Аргань үгы. Жэшээнь, 1913 оной Ёрдын Нааданай лауреат Доодо Ивалгын суута “Гуламта “ ансабль бэлэдхэл хэжэ хэжэ мүнгэгүйдөө, тэдэниие хэншье “Буряадай нэгэ үдэртэ” хабаадахыень абаашаагүй. Харин 300-аад хүниие абаашаа. Иимэ байдал бүхы аймагуудта тудалдаһан. Эмхидхэлэй комитет эртээнһээ энээн тухай бодомжолоогүй. Эмхи журам (система), харилсаа холбоон гэжэ үгы. Дадал һомоной хороонтой холбоо барисаа тогтоогоогүй. Харагты даа, ошоходоо манайхин харгы мэдэхэгүй, төөрижэ, монголой үргэн талада хоножо ябаад хүрөө. Ерэн гэхэдээ, мүрысөөнэй хубилһан дүримүүдые мэдэхэгүй: һур харбаанай мүрысөөндэ можошье, ластиишье харбахадаа, үнөөхи манайхи шэнгеэр дүрбэн хургаараа татажа харбахагүй, хүбшэеэ урданай ёһоор булта эрхыгээрээ татажа харбаха ёһотой байгаа, энээндэ һураагүй манай һуршад ядалдаһан; бүхэ барилдаанай дүрим баһа хубилшаһан, манайхидал бүһэеэ алаараа уяха буруушаагдаһан, тиимэһээ манай бүхэшүүл дүршэлгүйдөө. Буряад ороной хоёр лэ бүхэ гурбан дабаанда хүрөөд, унаа. Агын бүхэ дүрбэдэхи дабаанда гаража, тэнсээд, нэмэлтэ саг соо бүһэһөө барилсахадаашье Монголой абаргые диилэжэ шадаагүй. Эдэ мэтэ дутагдалнуудые бултыень эмхидхэлэй комитет эртээнһээ хараадаа абаха ёһотой. Буряад хэлэеэ хүгжөөхэ тухай хэды ехэ хөөрэлдөөн болоо һэм, эсэстээ – хооһон аман. Манай делегаци аяар тэрэ холын, талын хара буряадуудта ошожо ошожо, “Республика Бурятия” гэжэ плакат дээрээ хэнэйшье уншажа шадахагүйгөөр, ойлгохогүйгөөр ородоороо бэшээд, урдаа баряад ябана. Аягүй гээшэнь: хуушан монголоор гү, али ядахын сагта буряадаараа бэшэхэеэ яаһан зон бэ? Удаадахи “Алтаргана” эндэмнай болохо гэнэ. Баһал үнөөхил ород хэлээрээ хэлэхэ һаа, “Алтарганаһаа” эртээнһээ арсаа һаамнай дээрэ. Буряад хэлэгүй буряадууд – буряадууд бэшэ. Хэрбээ хэхэ гээ һаа, дэлхэйн буряадуудай урда буряад нэрэ хүндэеэ алдангүй, Буряад Улас түрынгөө һүлдые унагаангүй ото буряад хэлэн дээрээ үнгэргэхэ ёһотойбди. Харин буряад хэлэ мэдэхэгүй засаг зургаанайхидтаа, айлшадтаа тусхайта (персональна) буряад хэлэтэй оюутаниие хажуудань табиха хэрэгтэй. Элдэбын хобзоон-мобзоонууд ондоо хэлэн дээрэ концерт табиха ёһогүй, манай өөһэдымнай ори ганса һайндэр гээшэ гэжэ мэдэрхэ ёһотойбди. Дадал һомонойхид Буряадай, Агын, Эрхүүгэй делегацинуудай зондо өөрынгөө байра байдалые харуулхы, танилсуулхы саг олоо. Хариин айлшадтаа бидэ баһа тон анхаралтайгаар хандаха ёһотойбди. Улаан-Үдэдэ, Эрхүүдэ, Агада үнгэргэгдэһэн “Алтарганада” Монголһоо, Шэнэхээнһээ ерэһэн буряадууд хэлэ мэдэхэгүй, илангаяа Эрхүүгэй областиин олон хотонуудта үнгэргэгдэһэн мүрысөөнүүдтэ хаанань хабаадахаяа ойлгохогүй, хэнэй ямар шанда хүртэһые мэдэхэгүй, зобожо тулижал гэртээ бусаһан. Хэндэ тиимэ “Алтаргана” хэрэгтэй юм, хээгүй байгаа һаа дээрэ гэжэ дахин хэлэнэб. Ондоо тойрогуудта болон хари гүрэнүүдтэ ажаһуудаг буряадуудайнгаа һанаа бодолые нэгэдүүлхын, сэдьхэлынь зобооһон бодолнуудта харюу үгэхын үүргэ дүүргэхын эмхидхэлэй ажал эрхилэгдэхэ ёһотой. Буряадуудай бэе бэеэ гомдохоохогүйн тулада мүрысөөнүүдэй команда бүхэндэ нүгөө талын хүниие оруулалсаа һаа, голхорхын ушар байхагүй һэн ха (жэшээнь, Буряадай командада Дадал һомоной нэгэ хабаадагшые оруулха, Дадал һомонойхидо – Буряадай бэрхэ хүниие г. м.). Үшөө. 2016 оной “Алтарганын” арбан янзын мүрысөөнүүдтэ (тооень ондоо болгожошье болохо - суг харилсажа эртээнһээ мэдэлсэхэ, ойлголсохо хэрэгтэй) хабаадаһан (“ерэһэн” бэшэ, “хабаадаһан” гэнэб – хэды ехэ бэлэдхэл хүн хэнэб, хэды ехэ һанаагаа табижа оролдоноб, хэды ехэ гарзада ороноб) хүн бүхэндэ урмашуулгын бэшэг-тэмдэг Буряад Улас түрын зүгһөө барюулагадаха ёһотой, диилэһэн, диилээгүй гэжэ илгаруулангүй. Илагшадта – диплом, медальнууд бэд даа. Ямаршье фейерверк хэхэгүй, буряадуудта тиимэ ёһо үе наһаараашье байгаагүй, тэрэ - хитадуудай, баруунайхидаа заншал. Тэрэнэй орондо – түүдэгээ тойрожо, бүгэдын бүжэглэлөөр, ёохор хатараар түгэсэгдэхэ ёһотой. Ииимэл даа, Цыденжап Бимбаевич, танай статьяда минии зарим тэды харюу-һанал. БАСАА Валера Ажаглал. Хоёр экземпляр бэлдэгдэһэн, нэгэниинь – Хуралда, нүгөөдэнь -“Буряад үнэндэ”.

“Буряад арадай һүлдэ – гимн һэлгүүлхээр” Һэлгүүлхээршье саг тулажа магадгүй. Арад бүхэндэ гимн үгы юм, бии байгаа гимннууд юрэнхыдөө газар дэлхэй дээрэхи ямар нэгэ нютаг нугада ажаһуудаг арад зоной доторой һанаа бодолые нэгэдүүлхые эрмэлзүүлһэн дуулалга гээшэ ааб даа. Удхань элдэб янзын байдаг: арадайнгаа ёһо заншалые, байгаалиингаа һайханиие, гайхамшаг хэрэгые, жаргал олгуулһан үе сагые гэршэлһэн, һүр һүлдыень һануулһан, эрмэлзэл хүсэлыень харуулһан, эрхэ сүлөөдэ, тэмсэлдэ уряалһан, һүр жабхалантай гэхэ мэтэ байдаг бэзэ. Ехэнхи гимннууд нютаг ороноо магтаһан, элдэб эсын метафорануудые хэрэглэһэн, туг, һүр һүлдэеэ мандуулхые һэдэһэн, нэгэ һаналтай болгохые оролдоһон байдаг. Үгэншье, хүгжэмыньшье соёлойнь хэмжээндэ таарасатай байха ёһотой бэзэ. Эгээн онсо удхатай гимн - япон уласай гэжэ тоологдодог. Юугээрээ? Эртэ урданайхяараа (X-XI зуун жэлдэ үгэнь бэшэгдэһэн), тобшоороо (нэгэл бадагтай), аялга һайханаараа. Минии тухайлхада, Буряад улас түрын һүлдэ өөрын тусгай шэнжые харуулһан байха ёһотой. Бултые һажаажа, энэ тэрээгээрээ һайрхаха хэрэггүй гэжэ һананам. Өөрсэ һайхан байгаали хаанашье бии, түүхэтэ тэмсэл, эрмэлзэл алишье зондо байһан. Эртэ урда сагһаа буряад хүн аба эжыгээ эгээн ехэдэ һанажа, хүндэлжэ ябаһан, тиимэһээ эшэ бүхэтэй, ямаршье сагта һүр һүлдэеэ доройтуулангүй, уг гарбалаа таһалдуулангүй гаража шадаһан гээшэ бэзэ. Юун тухай хэлэһыем ойлгонот. Манай гимн нэгэл хүнөөр, мүнөө сагта буряад арадаймнай оморхол, бүхы дэлхэйдэ мэдээжэ болоһон дуушанаар дуулагдажа, бэшэгдэжэ абтаха ёһотой. Сагай гүйсэ түргэн, унжагайржа, хожомдожо болохогүй. Түүхэ хүлисэхэгүй, бусаахагүй. Гушан, жаран, ерэн жэлнүүд үнгэрхэ, Гурбан үеын үри саданар һэлгэгдэхэ, Гансал арадайм дуунууд хэтэ мүнхэдөө үлэхэ.

Пүдхы баатар

Доржи-Ханда Цынгуевада болон бүлэдэнь, Дарима Загдаевада зорюулнаб Пүдхы баатар (Үнэн болоһон ушарһаа мүндэлһэн домог) I Табан хушуу малаараа Тала дайдаяа бүрхөөжэ, Тайга нугынгаа агаараар Тэниилгэн сээжэеэ амилжа, Сагаан эшэгы гэртээ Сагаан эдеэгээ салгидуулжа, Амгалан тэнюун нютагтаа Айраг тарагаа билтаруулжа, Ажаһууһан саг бэлэй, Ажана амар үе бэлэй. Тойроод хада уулатай, Тайгадаа хандагай, бугатай, Хүбшэдөө шэлүүһэ, араататай, Хүхэ шоно, баабгайтай Шэнэһэтэй Бооржо нютагта, Жэгтэй элдин газарта Хүн зондоо хүндэтэй, Хүдхэгэр үргэн сээжэтэй, Пүдхэгэр шиираг бэеэтэй, Пүдхы баатар нэрэтэй Ажаһууһан нэгэ хүн, Алдар солотой ангуушан. Пүдхы баатарай хүсэтэйе Хүнүүд булта мэдэхэ, Хүдэр бэеынь шадалтайе Хараһанаа иигэжэ хөөрэхэ: “Хээр мориёо унаад, Хотон айлаараа ябахадань, Хорёо хашаанай дайралдаад, Хаагаад замынь байбал, Хони үргэһэндэл дүнгөөд, Хүнгэнөөр мориёо үргөөд, Хорёо дээгүүр гаргаха, Хорёогой саана табижархиха”. Ааяма халуун зунай үе һэн, Ангамаар наран шаража байгаа һэн. Зүүн хотоной хүри улаан буха, Баруун хотоной алаг буха гэхэ Бүрхирэлдэһөөр, Бүртэг газар уриһаар, Бэе бэеэ хараашалһаар, Улаан нюдэдөө сахаригтуулан, Үнэн дүтэлхөө халажа ядан, Эбэрнүүдээрээ энэ тэрые олибо, Элдэб янзаар арга шадалаа харуулба. Тиигэн байтараа мүргэлдэжэ эхилшэбэ, Теэд хэниинь хэнээшье диилэжэ ядаба. Улаа нэлээ болотороо, Шуһа нүжэ гоожотороо Ана-мана мүргэлдэбэ, Айхабтараар тулалдаба, Эбэрнүүдынь гэмтэбэ, Эбдэржэ, дальбаржа эхилбэ. Эндэ сугларһан зон хайрлажа, Эдэ хоёрые ядаба яашье һалгажа. Түдэн ашань Пүдхы абгадаа гүйжэ ерэбэ, Тиимэ юумэнэй боложо байһые дуулгаба. Амаржа байһан абгань һэргэг бодобо, Алхасын түргөөр хоёр бухада дүтэлбэ. Улаан бухын һүүлһээнь шүүрээд, Орондоглоторнь гэдэргэнь шэдэжэрхибэ, Алаг бухын эбэрһээнь шэрээд, Алдалтарнь шорой үмхүүлжэрхибэ. Шадал үлэһөөрөө дэгнүүл олиһоор, Шуһа бүлингөө гоожуулһаар Хоёр “ехэшүүл” һүрдэһэндөө, айһандаа Хоёр тээшээ халба һүрэн ошобол даа. II Аажам намарай бороо, хюруунай үеэр Аянай шубуудай аяндаа зориһон мэтээр Пүдхы баатар бэеэ зэһэжэ эхилбэ, Утын харгыда гарахаяа тиигэн бэлдэбэ. Үһэтэй нэхы дэгэл өөртөө оюулба, Эрмэгтэй хүдэһэн гутал баһа бэлдүүлбэ, Адууһанай годоор дабхар гутал бүтээлгэбэ, Аян замдаа гарахань хүсэд болобо. Сахюур замагтай буугаа нюргандаа үргэлөөд, Саадахи хүбшэеэ гараба мориндоо мордоод. Юһэн һара Пүдхы баатар махаха, Намар, үбэл, хабарай хаһа үнгэрхэ, “Хаанаб тэрэмнай?” гэртэхиниинь гэлдэхэ, Һамганиинь һанаа үнөөн боложо зобохо. Амиды мэндэньшье дуулдахагүй, Алуулһан, үгыньшье мэдэгдэхэгүй. Зунай сагай эхилхын үеэр, Зүлгэ ногооной хиидэхын хирээр Хээр мориёо бүншүүлһээр, Пүдхы баатар бии болохо тиигэһээр. Хүн гэжэ танихын аргагүй зүдэрһэн, Харамтай, шэнээр оюулжа үмдөөд ошоһон Хүдэһэн дэгэлынь онги хүнги хүрэһэн, Эрмэгтэй буряад гуталынь соорожо хахарһан, Адууһанай годонһоонь юуншье үлөөгүй һалаһан, Үнгэрхэдөө буряад малгайнь юушэгүй таһарһан, Гансал өөрөө үхөө гутаагүй бусадаг һэн. Натарһаар намирһаар арай гэжэ Пүдхы баатар моринһоо буужа: - Мухаа-аа, наашаа ерэ даа, Мориием амаруулжа таби даа, - Миһэрээд захиха угтаһан ашадаа. Харин тиихэдэнь түргэн Түдэниинь Хээр моринойнь эмээл тохомынь Абажа, буулгажа байхадаа, Абгынгаа олзоор һонирхохо, Эжэлүүдгүй ганзага руунь хараад абаха. Тэндэнь хургашье орёохо юумэн үгы, Годонойшье таһархай харагдахагүй. Тиимэл байха ёһотой һэн, Тэрээниинь булта мэдэдэг болоһон. Бүхы олоһон олзоёо, Бүхы байһан зөөриеэ Бултынь үгытэй зондо хубаадаг, Байдалаар тулюур уладта тараадаг, Өөрөө тиигээд урматай, Ула соорхой гуталтай, Онгигор таһархай дэгэлтэй - Иимэ юумэн жэл бүри бусадаг. Найгаһаар, натарһаар гэртээ орожо, Матаараар гурба-дүрбэ хэжэ, Уужа эхилхэ һүтэй сайгаа абажа. Ууха юумэнэй үгы һаа, Унданай бэлэн бэшэ һаа, Дайралдаһыень лэ гудамхижархиха, Арһанай эдеэ байлгасаарнь хүнтэрүүлжэ, Арһанайнь харагдатар хооһолжорхихо, Ойгоо гутаһан янза харуулжа, Орогүй саашань түлхижорхихэ. Ухаа мэдээ табиһан һамганиинь Урдаа борсогор гарнуудаа арбагашуулан: - Һалгаа даа, һалгаа! – гэн сошоһоор, Хоёр үбдэгөө сохиһоор, Һулын хойморто үлэхэ, Хожомоо үбгэнэйнгөө ерэхые анхарха, Холохоно арһанайнгаа эдеэ нюухаяа зобохо. Һунатараа эсэһэн Пүдхы баатар “Хубсаһан” гэлэйнгээ обоортор, Шала дээрэ тайлажа хаяад, Шэрдэг шэбхэ дээрээ гараад, Гансашье үгэ хэлэнгүй, Гансашье дуугарһан юумэгүй, Унтахаяа хэбтэшэхэ, Утын нойрто абташаха. Гурбан һүни унтаха, Гурбан үдэр хэбтэхэ. Һэрин гэхэдээ, үгэ дуутай болохо, Һанаан сэдьхэл тэнюун, дорюун бодохо. Нюур гараа угаажа, Һэнэгтэй хубсаһаа үмдэхэ, Һахал һамбайгаа абхуулжа, Толгойнгоо үһэ хюһуулха. Пүдхы баатарай хүгшэн тугшарха, Дун сагаан һэеы хоймортоо бэлдэхэ, Үшөө дээрэнь зөөлэн олбог дэбдихэ, Һайхан нүхэрөө тиигэжэ хүндэлхэ, Сагаан эдеэн табаг урдань табиха, Сагаа улаахан сай халуухан аягалха, Табюур дээрэ эдэнээ бултынь табиха, Тон уриханаар миһэрээд нүхэртөө абаха. Эдеэлгэн, сайлалга дүүрэнэ, Үнэншэхөөр бэшэ гайхамшагта һониноо, Ушаралта ябадалнуудтай тохёолдоһоноо Пүдхы баатар хөөрэжэ эхилнэ. Хотоной зон хотоноороо, Холо ойрынхид бүгэдөөрөө Эдихэ уухаяа мартаһан, Үргэһэ нойроо һамшаһан Түдэнэй абгын хөөрөө шагнана, Тайгын эзэн баабгайтай Тулалдаһаарнь гайхана, Шэлүүһэн, шоно олзоборитой Шэдхэһээ гараһаарнь һонирхоно. Түдэн ашадаа хэлэхэ: - Бэлэн юм даа, - гэхэ, - Айха, һүрдэхэ юумэн юум, Арьяатаниие дарахада бараг юм. Ши, Түдэн, хэрбэеэ Хара баабгайтай дайралдабал иигэхэш, Хара, иигээд тэрээнэйнгээ Хүзүүень булга мушхажархихаш. Хайшан гэжэ мушхадагаа харуулжа, Хай, Түдэбэй һанааень ехэтэ зобоохо, Хүзүүем булга мушхажархина аа гү гэжэ Хүбүүн, барһан, үнэхөөр ехээр айха. Түдэб, юрэдөө, айран бэшэшье һаа, Баабгайн хүзүү булга мушхахаһаа байха Амиды баабгайтай дайралдаа һаа, Һүнэһөө дэлин, магад, үхэжэшье болохо. III Нэгэтэ үглөөгүүр ээлжээтэ агнууриһаа Пүдхы баатар бусажа ерээд байба, Хангирхай дэгэлдээ, ударһан хубсаһандаа Халааһа табихынь хүгшэндөө үгэбэ. Эгээл энэ үедэ Пүдхын гэртэ Өөрынь наһанай хүн оробо, Бамбаряан гэжэ нүхэрынь ерэбэ. Тэрэ гээшэ дээрэлхүүшэг зантай, Хүниие доошо хаража, Халта баһан алдажа, Наадалаадшье абадаг абаритай. Хоёр нүхэд мэндэ амараа хэлсэжэ, Хоймортоо эзэниинь хүндын ёһоор уриба. Хангирхай хүдэһэн дэгэл руунь айлшан заажа: - Энэ яагаа гээшэбши даа, - гэсэгээбэ. – Тайгын эзэн ташаад абаал даа, - Пүдхы урдаһаань энеэсэгээбэ. – Юугээ шимни шашагшабши даа, - Гэн нүгөөдэнь энеэбэ, - Хэн шинии хара баабгайтай ташалдахы Хаража үзөө юм үнэндөө, Бил, юрэдөө, эшээрхэдэгби шагнахы, - Бамбаряан дээрэлхэбэ нүхэртөө. – Хэрбээ тиимэ һаа, Хүбшэ намтай гаралсыш, Хаража үзөө һаа, Хэлэхээ иигэжэ болииш. – Гарая, гарая, үглөөдэртөөл ошохомни! Баабгайтай “ташалдахыш” харахамни! – Гэжэ байжа Бамбаряаниинь һаахарба, Хүбшэ руу Пүдхы гараха болобо.

Тоглол-мүрысөөн. Жюри: Дай-Сурун, Арюна багша, Сэсэгмааа.

Тоглол-мүрысөөн. Жюри: Дай-Сурун, Арюна-багша, Сэсэгмаа

Когда я задал в Ин-ете шутливый вопрос: "Интересно, кто же поставляет снаряды, оружие, вплоть до реактивных установок, боевиков, даёт деньги ополченцам Юго-Восточных республик Украины? Американцы? Китайцы? Африканцы? Может быть, марсиане?", - то неожиданно, с большим удивлением заметил, что своим ответом на этот вопрос оказались крайне довольны люди, как ни странно, с обеих сторон, выражающие диаметрально противоположное мнение.

Хулан

«Толон», №28, 2014 оной июлиин 11

  Дамбинима Цырендашиевай “Бандит Долгор” зураглалай үндэһөөр зохёогдоһон гурбан үйлэтэй, найман үзэгдэлтэй, үнэн болоһон ушарһаа мүндэлһэн драма. 

                                             

                                                ХУЛАН

                                                 Либретто

Наадаха нюурнууд:

Хүтэлэгшэ;

Хулан – залуу басаган;

Сэрэмжэд – тэрэнэй дүү басаган;

Жабай Дугар – Хуланай эсэгэ;

Дашадондог – Сэрэмжэдые үргэжэ абаһан аба;

Тыхэён Сэрэн – Сэрэмжэдэй нютагай хүн;

Бальжинима – Хуланай нүхэр;

Сүлэгдэһэн буряадууд;

Сэрэгэй харуулшад;

Гэлэг Сэнгэ  –  б о д х у у л;

Сагдаанар;

Далай лама;

Ород хүбүүд, буряад хүбүүд.

                                                    Нэгэдэхи үйлэ

                                                            Нэгэдэхи үзэгдэл

Арбан долоо наһатай Хулан гэжэ нэрэтэй басаганай эсэгэ Жабай Дугар хүдөө нютагһаа гэнтэ һураг суугүй үгы болошоно. Дугарай һамган һанаата боложо үбдөөд, хэбтэриин болоод үхэшэнэ. Хуланай дүү басаган Сэрэмжэд холын айлда үгтэһэн, Хулан ори гансаараа гэртээ үншэрэн үлэнэ. Үеынгөө дуратай нүхэр Бальжанямада хандахадань, тэрэнь Хуланда дуратайгаа мэдүүлжэ, гэрэйнь ажалда хэзээдэшье туһалхаяа бэлэн байһанаа дуулгана.

                                                  Хоёрдохи үзэгдэл

Сэрэмжэдые басага хэжэ үргэжэ абаһан эсэгэнь, Дашадандог, түрмэдэ хаалтатай, нюдөө түнхюулһэн, үүдэн шүдэеэ хобхо сохюулһан.Үргэжэ абаһан эсэгэтэйгээ уулзахаа түрмэдэнь ерэһэн Сэрэмжэд уйлана, абая хайрлана, яагаад тэрээндээ туһалхаяа асууна. Ши намда юугээршье туһалжа шадахагүйш, уйлангүй, бархирангүй байгаарай гэжэ захяад, эсэгэнь сүлэлгэндэ ябуулагдана, амиды бусаагүй һаамни, басагыемни бурхан харалсаһай гэжэ үреэнэ. Арбаадтайхан Сэрэмжэд орохо гэргүй, ошохо газаргүй гансаарханаа үлэнэ. “Арадай дайсанай” басагантай холбоотой гүүлэхэеэ айжа хүнүүд басагые хараашагүй болоод ябана. Басагые хайрлаһан Тыхэёон Сэрэн гэжэ хүн тэрээндэ нютагаа орхижо, Ага ошохыень дурадхана. Басаганай Ага ерэхэдэ үнэн алдарта шажантай, һайн һанаатай ород эхэнэр өөгшөөжэ, дүтэлүүлжэ, хажуудаа байлгажа, долоон ангиин һургуули дүүргүүлнэ. Тиин байтар дасан сүмэнүүд хаагдажа, Сэрэмжэд дахинаа гансааран үлэнэ.

Гурбадахи үзэгдэл

Хуланай һүниндөө адуугаа манахадань шононууд добтолдог болобо. Абынь агнуурида баридаг буу бии, зүгөөр һомогүй, буудажашье шадахагүй. Бальжанямадаа хандахадань тэрэнь Хуланиие сагаалса буудуулжа һургана. Хулан мэргэн буудааша болоно. Бальжанямань тэрээндээ һомо бэлдэжэ үгэнэ. Нэгэтэ һүни шононуудай добтолходо, Хулан нэгэ шоные буудажа алана, бэшэниинь гүйлдэжэ арилна, хойшодоо адуундань ерэхээ болино.   

Хабар болоходо Хулан малайнгаа ажалда диилдэнэ. Бальжаняматайгаа зүбшэлдөөд, тэмээгээ харууһалхыень хүндэ үгэхэ, намартаа түлөөһынь түлэхэ гэжэ хэлсэбэ. Энээн тухай хоб дуулаһан һомоной ноёд залуу басагые баяжаба, хулааг-нюдарган болобо, хүниие заража үмсынгөө мал адуулгадаг болобо гээд, Хуланай эрхые хаһаад, малыень бултыень, бүхы зөөрииень хуряажа абана, һэеы гэрыень колхозой болгоно. Бальжаняма һомондо гуйлта барижа, Хулан бидэ хоёр гэрлэхэ гэһэмди, эрхыень бү хаһыт, хамтархыемнай зүбшөөгыт гэбэ. Һомон “арадай дайсантай” хамтархын зүбшөөл үгэбэгүй. Хуланиие хулааг болгожо сүлэлгэндэ ябуулна.

       Хүтэлэгшэ:

Гэнэн гэдэргэ үхибүүе,

Гүлмэр годон басагые

Гүрдэхэеэ эшэбэгүй,

Гэмнэхэеэ бэшэрбэгүй.

Гам хайрагүй зэмэлбэ,

Гайтай дайсан болгобо,

Шэрүүн шиидхэбэри абаба,

Шанга тогтоол гаргаба.

                                      Хоёрдохи үйлэ

                                                     Дүрбэдэхи үзэгдэл

Эрхэеээ хаһагдаһан олон хүнүүдээр хамта Хулан товарна вагон соо ашуулаад ябуулагдана. Хайшаашье абаашагдажа ябаһанаа мэдэхэгүй, ямаршье хуби заяатай байһанаа ойлгохогүй, һанаа үнөөндэ абтаһан уруу дуруу буряадууд тамын зон тамадаа жаргалтай гэдэгээр холын харгыда дууладаг арадайнгаа уйдхартай дуунуудые дуулалдаһаар Красноярск хүрэжэ ерэнэ. Тэдэниие бааржада һуулгана.

Шанга шангаар харуулай ноён ооголно,

Шада-яда буряад нэрэнүүды уншана,

Бэе бэеһээ барилсаад бааржа руу тэдэнь ороно,

Буутай хүнүүд бабаралдана, яаруулна.

           Харуулшан:

- Ну, сколько можно кричать?..

Где эта самая бля...?

     Хулан:

- Хэн гэнэб,

Хэнии ооголноб?

Хай, намайе бэшэ гү?

Сүлэгдэһэн буряадууд:

- Жапова Хулан гэнэ,

Ши гүш?

                                   - Мүн һаа, яба, яба, - гэлдэнэ.

Бааржада Хулан дүтэлнэ.

Бүһэдөө нагаантай,

Барагар шарайтай

Бирэд урдаһаань ерэнэ,

Угзаран татажа, бааржын нүхэ руу,

Үүдэн хэбэртэй, түлхижэрхино.

Тэмтэрһээр, бүдэрһөөр, Хулан тэрээ руунь

Тэнсэлдээд унангүй орошоно.

Бааржада һуулгаад, модо отолдог газарта абаашана. Тэндээ өөһэдөө нүхэ малтажа, байха байрануудаа бэлдэнэ. Хүйтэ нойтонһоо, үлэн хооһонһоо, амаралтагүй хүндэ хүшэр ажалһаа хүнүүд үхэжэ эхилнэ, илангаяа үхибүүд. Бальжанямаяа һанаһан Хулан эндэ иигэжэ үхэн хаар гээд, гансааран тэргэдэнэ. Хэды ехэ зоболон гаталжа, һүүлэй һүүлдэ баригдангүй бүтэн бүрин нютагаа, Жигзэмаа хуряахайндаа хүрэжэ ерэнэ. Зүгөөр Бальжанямань угтабагүй. Хуланиие баруун тээшэнь абаашаһанай удаа өөрынгөө зөөриие абхуулха болоод, намайе баһа хулааг болгожо сүлэлгэндэ ябуулхань гээд нютагһаа бодхуултажа тэргэдэһэн. Хайшаашье ошоһыень хэншье мэдэнэгүй.

                                        

                                           Табадахи үзэгдэл

Хулан Бальжанямаяа бэдэрхэеэ ород дэрээвэнүүд руу гарана. Буряадууд намайе хараа һаа, һүрьехэ, дүрьехэ, хаана ябаһыем засаг түрынхидтэ дуулгаха гээд, Бальжаняма нэгэ газарта үни тогтонгүй, хоол олохы энэ тэрэ ажал хээд ябана. Нилээд олон дэрээвэнүүдээр бэдэрһэнэйнгээ эсэстэ Хулан Бальжанямаяа олоно. Хараад ооглоходонь, Бальжанямань үнэншэнгүй буряад эхэнэрһээ тэрьедэхэеэ забдажа байхадань Хулан тэрээнээ байлгажа, өөрөө мүн байһанаа ойлгуулба. Тэдэ хоёрой баярлаһаниинь хэлэшэгүй.

         Хүтэлэгшэ:

Бэеэ баринагүй, уйлана Хулан,

Боли даа гэнэгүй Бальжанямань.

Ород сэлеэнэй дунда уулзаһан,

Олосолдоод, уйлалдаад һалахаяа болиһон,

Хаанахишье юм даа, буряадуудые,

Хубяараа уулзаһан хоёрые

Хүнүүд тогтоод, гайхан харана,

Хайрлана, ойлгоно, хэрээһэлнэ.

Хоюулаа алтанай уурхайда ажалда ороод, хамтын байрада байха булантай болоод, һайнаар хүдэлнэ, һайн салин абана. Тиижэ байтар орон дотор “паспортизациин” эхилхэдэ, паспорт абаха эрхэгүй хоёр шалгалтаһаа айжа дахинаа тэрьелнэ. Бүтүү хүбшэ соо хэндэшье харагдангүй байрлаха гэжэ, тэндээ яһала һайн землянка-гэр барижа, ойн мөөгэ, жэмэс болоод үүсэ ехээр бэлдэжэ, ан-бүн, баяртай хоюулан үбэлжэбэ. Хулан хээлитэй боложо, хабар хүбүүн түрэбэ. Зүгөөр ямар байдалда ороод байһанаа мэдэржэ, үхибүүгээшье, өөһэдыгөөшье зобоохогүй гэжэ хүбүүгээ холын хүндэ үргэжэ абахыень үгэнэ. Хулан уйдана, уйлана, хайран хүбүүгээ өөһэдтөө байлгаха аргагүйгөө шамарлана.

              Хүтэлэгшэ:

Унаһан модоной нүүлэн дээр һуужа,

Уйдхарта абтаһан Хулан үбэрөө һэхэжэ,

Уһатаһан нюдөөрөө хайрата үриеэ шарайшалба,

Улаахан хасартань, амандань хүхэеэ няаба.

Хуланай нюдэнһөө эзэлүүдгүй нулимса дуһана,

Һүүлшынхиеэ үриеэ хүхүүлһэнээ ойлгоно.

Хүбүүхэн жаахан мэдэһэн юумэдэл,

Һүүлшынхиеэ хүхэжэ байһандал,

Хомхойгоор хүхыень хүхэнэ,

Хургануудханаараа һабардана.

Иигэһээр үритэеэ хахасаха сагынь тулаба,

Эхэ хүбүүгээ һүүлшынхиеэ таалаба,

Эсэгэ болоошонь дүмүүхэнээр абаба,

Буряад дэгэлэй үбэр хүлхыгдэбэ,

Баахан амитан үбэртэлэгдэбэ…

Хулан нёлбоһоо аршана,

Хойноһоонь үриеэ харана:

- Хүлисыш даа аба, эжыгээ,

Хайрлыш ядаһан бидэнээ.

Золгүй үедэ түрэбэлши даа, хүбүүмни,

Зобоохо шамаяа байгаалди даа, мухамни...

Бодхуултажа ойгоор ябаһан нютагайнгаа Гэлэг-Сэнгэ гэжэ хүнтэй Бальжаняма уулзажа, «гэртээ» урижа, гурбуулан сугтаа аятай, бэе бэедээ туһатай байрлаба. Нэгэтэ Бальжаняма Гэлэг-Сэнгые Хуланай оёһон юу хээ, хубсаһа хунар худалдахыень, андалдахыень хото руу эльгээбэ. Теэд болзорто сагтаа тэрэнь ерэбэгүй. Буруу юумэн болоо гэжэ ойлгоһон Хулан Бальжаняма хоёр урид Гэлэг-Сэнгэтэй асарһан гурбан тарган моридоо, харгыда абаха зөөри зөөшэеэ суглуулаад, буунуудаа бэлдээд, һэргылэн малтаһан нугаа-окоп соогоо бэлэн табина. Үдэшэ тээ тусхайгаар хүхюур модо наншаха абяан дуулдаад, харахадань олон сагдаанар модонойнь хажууда ерээд зогсожо байба.

   Хүтэлэгшэ:

Галифе үмдэтэй,

Мүшэтэй малгайтай

Милисынхидые харахадаа

Хуланда сүлэлгэнь һанагдаа.

Туулгажа эдээндэ

Турухаанай хизаар абаашуулһанаа,

Бааржын үүдэндэ

Бүдэржэ унан алдаһанаа,

Зоболоной тамаһаа

Зобожо арайхан мултарһанаа,

Үри һадаһантайгаа

Эдээнһээ айжа хахасаһанаа

Хулан гэнтэ һанаба,

Хорониинь ехээр бусалба.
(Үргэлжэлэлынь удаадахи дугаарта)

Эржээхэн

                              ЭРЖЭЭХЭН                     

                        Баатарлиг домог

                                                                    Бальжан хатан,  Эреэшхэн, Эржена Будаева гэдэг

                                                                    буряад эхэнэрнүүдэй залиршагүй дурасхаалда

              I

Алдар суутай,

Агуу хүсэтэй,

Айхабтар баян

Троя гэжэ хото байһан.

Эллинэйхид атаархаад,

Эзэмдэхээ тэрээнии һанаад,

Эмниг онгосонуудаа тиишэ залаһан,

Юһэн жэл шортоо - дайлажа ядаһан.

                        II

Анхан түрүүшынхиеэ гараад,

Абахаяа Трояые ошоһон аад,

Аймшагтай шуурганда сохюулаад,

Авлидадаа грегүүдэй бусаһан

Ашаггүй тэрэ үе саг һэн.

Авлида боомтодоо* буугаад,

Мянга зуун наян зургаан онгосонуудаа

Авлидын эрье дээр татажа гаргаад,

Зуу мянган сэрэг сурнуудаа

Лаагар** табижа байрлуулаад,

Грекын сэрэгүүдэй захирагша

Агамемнон хаан гэгшэ

Бусаба ниислэл хотодоо,

Микенынгээ ордондоо,

Клитемнестра һамгандаа,

Эржээхэн*** гэжэ басагандаа.

___________________

*Боомто – гавань.

**Лаагар – лагерь.

***Эржээхэн – грек хэлэн дээрэ – Ифигения.

                           III

Грекын сэрэгүүд гэмэрэлдэжэ эхилнэ,

Хэды болотор эндээ һууха юумэдбибди гэнэ,

Хэзээ дахин Троеы дайлахаяа гарахабибди гэлсэнэ,

Хашартай болошобо, тарахамнай гэрнүүдтээ гэлдэнэ.

Троя тээшэ хэзээ дабшахаяа

Тэдэнэр юушье мэдэнэгүй,

Дахин һалхи шуурганда сохюулхаяа,

Дахин төөрихэеэ һайшаанаагүй.

Газаршан грекынхидтэ хэрэгтэй,

Газар мэдэхэ хүнии хаанаһаа ололтойб?

Түрүүн дайшалхаа гарахадань,

Трояе эзэмдэхээ дабшахадань

Түбэгтэй ушар болоһон юм,

Трояеы оложо ядаһан юм.

Тиин тэдэнэр замдань дайралдаһан

Томохон газар дээр буужа ерэһэн.

Тэрэнь Гераклай хүбүүнэй

Телеф гэдэг баатарай

Мизиин гэжэ газар байһан –

Мүнөөхи Троя гэдэгынь бэшэ һэн.

Төөриһэн грекынхид алдуугаа ойлгоогүй,

Телефын уласы дайлажа оробо ойлгомторгүй.

Телеф сэрэгүүдээ суглуулба,

Хатуу байлдаанда оробо,

Хархис шуһата дайн болобо.

Патрокл гэдэг нүхэртэйгөө ерэжэ,

Ахилл байлдаанда оролсобо,

Тиигэжэ грегүүд арайхан гэжэ

Телефые гэдэргэнь сухарюулба.

Үглөөдэрынь болобо.

Грегүүд алуулһан сэрэгүүдэйнгээ

Бэеые суглуужа эхилбэ,

Эндэл мэдэбэ эндүүрһэнэй -

Эдэнь дайсадынь бэшэ байшаба.

Гераклай хүбүүн, хаан Телефтэй,

Холбоо баталһан һайн нүхэртэй

Дайлалдаһанаа ойлгобо.

Грегүүд түргэн гэмээ мэдэрбэ,

Телефшье хаантай хэлсээ хэбэ,

Грегүүдтэ туһалхаяа мэдүүлбэ.

Телеф зүгөөр Троя ошолсохоо арсаба -

Трояын Приам хаанай басагаар

Һамга хэһэн байба,

Хадамайнгаа урдаһаа байһаар

Дайлдахань таарасүй, сээрлэбэ.

Троя тээшэ дайшалхы грегүүд гараһан аад,

Телефын сэрэгүүдтэй дайлалдаад,

Туйлай шанга һалхи шуургантай дайралдаад,

Тэхэрижэ Авлидадаа бусаһаниинь тэрэ һэмнайдаа.

                                 IV

Грекын сэрэгүүд тэсэлээ һалажа эхилбэ,

Агамемнон хаанда дураа гутаһанаа мэдүүлбэ,

Дайлдахаяа баян Троя ябуулагты  гэлдэбэ,

Үгы һаатнай үнэхөөр тарахамнай гэбэ.

Газаршан олдоногүй,

Телефһээ бэшэ хүн зам мэдэнэгүй.

Тииһээр гэнтэ бурхан туһалба гү,

Телефые газаршан болгохол болобо гү?

Иимэ ушар болоһон.

Грегүүдтэй тэрэ дайлдаанай үедэ,

Гэмшэлтэй хатуу тулалдаанай дунда

Телеф Ахиллада гуяа хадхуулһан,

Тэрэнь ехээр хабдаһан,

Үбдэхэ гээшэнь тэсэшэгүй,

Эдэгэжэ яашье үгэнэгүй.

Эсэстэй Телеф Дельфы ошобо,

Яажа эмшэлхэеэ Аполлонһоо асууба.

Иимэ харюу дуулаба:

Хэн шамайе шархатуулһан бэ,

Тэрэл хүн эдэгээжэ шадаха гэбэ.

Гуйраншын удархай хубсаһа үмдэнхэй,

Гаһар яндан таяг туланхай

Ерэбэ даа Телеф Микеныдэ,

Агамемноной ордондо.

Микенын хаанаар зууршалуулхаяа,

Ахиллаар эмшэлүүлхынь гуйхаяа

Телеф зорюута ерэһэн байгаа.

Эгээн түрүүн Агамемноной һамгантай,

Клитемнестра эхэнэртэй

Телеф эндэ уулзашаба,

Тэрээндэ ушараа дуулгаба.

Клитемнестра иимэ арга зааба:

Агамемноной гэртээ орохыень хараад,

Үлгыһөөнь Орест хүбүүхэниинь гаргаад,

Гунгарваагай хажууда гүйжэ ошоод хэлээрээ:

Шархыем эмшэлхы туһалаагүй һаашни, гээрээ,

Тархииень хүбүүнээшни наншахамни энээгээрээ,

Телеф Клитемнестрын хэлэһээрнь болобо,

Түрүүшээр Агамемнон айгад ехээр абаба,

Тиигээд гэнтэ дуратайгаар туһалхаяа мэдүүлбэ:

Телеф Агамемнондо өөртэнь туһатай -

Троя дабшахадань газаршан хэрэгтэй.

Агамемнон Ахиллада элшэды эльгээбэ,

Ахилла дуулаад ехээр гайхаба,

Яагаад эмшэн бэшэ аад, туһалхабиб,

Яажа Телефын шархые эдэгээхэбиб.

Зүгөөр сэсэн баатар Одиссей хэлэбэ,

Зүбтэй арга заажа үгэбэ:

Телефые шархатуулһан

Жадын үзүүрһээ хюһажа абаһан

Түмэрые шарха руунь хэхэш гэбэ.

Ахилл ерээд, Одиссейн зааһаар  

Түмэрэй хюһадаһа шархадань хэбэ,

Телефын тэрэ үбшэн байһаар

Тэнсэлгүй түргэн эдэгэшэбэ.

Эдэгэһэндээ Телеф баярлаба,

Агамемноной дурадхаашые

Анхарһанаа дуулгаба:

Грекын сэрэгэй онгосонуудые

Газаршалжа Троя абаашахаб гэбэ.

                          V

Одоо газаршаншье олдобо,

Онгосонуудшье заһабарилагдаба,

Тэнгисшэд* бэлэдхэлээ дүүргэбэ,

Дүүрэн хэрэгсэлнүүдээр хангагдаба,

Троя тээшэ гарахаяа бэлэн болобо.

Зүгөөр грегүүд талаангүй,

Авлидаһаа гаража шаданагүй -

Аяын һалхин үгы.

Нэгэтэ нангин гүрөөһыень

Агамемноной алаһыень

Артемида бурхан мартаагүй,

Уур сухалынь намхараагүй.

Артемидын эльгээһэн

Ара гэдэргээ һалхин

Грегүүдые гарганагүй,

Хүлэг онгосонуудыень** табинагүй.

Грекын баатарнууд найдана,

Һалхинай һэлгэхы хүлеэнэ,

Һалхин зүгөө һэлгэнэгүй,

Нэгэл шэгээ алданагүй.

Урмаяа сэрэгшэд хухарна,

Уйдхарай гунигта абтана,

Үбдэхөөр байдалда ороно,

Үбшэнэй зоболондо абтана.

Дурагүйдэлгэн эхилнэ,

Дурагүйдэгшэд гүнгэнэнэ,

Байдалынь тэдэнэй ханамжагүй,

Буһалгаа хэхэдээшье магадгүй.

Мэргэн үзэлшэ Калхас эсэстэй

Мэдэһээрэй хубаалдаба сэрэгэй ноёдтой:

Агамемноной басаган Эржээхэниие

Үргэл болгон баряагүй һаамнай, бидэниие

Артемида хандамаан хайрлахагүй,

Аян замда грегүүдые гаргахагүй.

Агамемнон Микеныһээ бусажа ерэбэ,

Абаралые дуулаад һанаагаа ехэтэ зобобо.

Ами наһыень басаганайнгаа абархаяа

Арсаха гэбэ Троя руу дайлдахаа гарахаяа.

Менелай гэжэ ахань аргадажа оробо,

Артемидын зарлигые эбдэжэ болохогүй гэбэ.

Агамемнон удаан бодолгодо абтаба,

Арсаха аргагүйгөө эсэсэй эсэстэ ойлгобо.

Клитемнестрада элшэниие эльгээбэ,

Иигэжэ дуулгахыень захиба:

- Асараг Клитемнестра эндэ,

Эржээхэниие Авлидада,

Холын дайнда мордохынгоо урда

Хадамлахамни басагаяа Ахиллада.

Агамемнон, зүгөөр, Клитемнестрада

Үнэниие дуулгахаа зүрхэсөөгүй,

Артемидын үргэл мандалда

Эржээхэнэй шэлэгдэһые хэлээгүй.

Элшэниие Микены руу ябуулаад,

Эржээхэниие асархы захюулаад ,

Агамемнон дахинаа голхорбо,

Басагаяа ехээр хайрлаба,

Бэеэ барижа ядаба.

Мүнөө хэндэшье хэлэнгүй,

Менелай ахадаа дуулгангүй

Ондоо элшэниие Клитемнестрада эльгээбэ,

Эндэ юунэй болоһые сэхынь дуулгаба,

Эржээхэниие энээ руу асархагүйень гуйба.

Зүгөөр хоёрдохи хүниинь

Менелайда баригдашаба.

Менелай зэмэлбэ Агамемнонии,

Ушаргүй тэрээндэ сухалдаба,

Угаа муухай ябадал үүсхэбэш гэбэ,

Урбахаа забдабаш нангин хэрэгтэ гэбэ.

Ахадүүнэр үни удаан тоосолдобо,

Алинииньшье зүбөө ойлгуулжа ядаба.  

Энэ үедэ зарагша орожо ерэбэ,

Эржээхэнэй эхэтэйгээ ерэһые дуулгаба,

Аршаанай тэндэ ундалхаяа бууба гэбэ.  

Агамемноншье сүхэршэбэ,

Иимэ золгүй байба гүб гэбэ -

Өөрынгөө һайхан басагые

Өөрынгөө гараар алуулхые

Артемидын тахилда асарба гүб гэбэ.

Гай гасаланда үнэхөөрөө ороһондонь,

Гашуудалай зоболондо абтаһандань

Агамемнониие мүнөө ахань хайрлажа эхилнэ,

Арсахамнай гээшэ гү, али нээрээшье гэнэ.

Зүгөөр Агамемнон ойлгоно,

Зарша Калхасай иихые мэдэнэ:

Артемида бурханай абаралые,

Амиды хандиб үргэхэ гэһые

Авлидада сэрэгүүдтэ дуулгаха,

Тэдэниие бултыень хүлгөөхэ,

Тэдэнээр шэрүүн эрилтэ табюулха,

Тиин Эржээхэниие эрхэбэшэ саазалуулха.

Үүсхэл Калхасай гаргаашьегүй һаа,

Үгүүлхы Эржээхэнии оролдоошьегүй һаа,

Одиссей өөрөө Артемидын эрилтые мэдэхэ,

Энээн тухай сэрэгүүдтээ заатагүй дуулгаха -

Эржээхэнии яабашье алуулха.

________________________

*Тэнгисшэд - морягууд

**Хүлэг онгосонууд – флот.

                                    VI

Агамемнон гэртэхинтэйгээ уулзахаяа ошоно,

Аляа хүхюун байхаяа хаан оролдоно.

Һүбэлгэн Эржээхэн эсэгэеэ хараһаар ойлгоно,

Хүндэхэн аюулай тохёолдоһые тухайлна.

Юунэй болоһы Эржээхэн эсэгэһээ асууна,

Юушье абань хэлэжэ басагандаа үгэнэгүй.

Хэлэн гэхэдээ, бусагты һөөргөө гэнэ -

Хэрэг дүүрэй, ондо эндэ хэрэггүйт.

Басагаяа абархые эсэгэ бодомжолно,

Баһашье эхэһээнь мэдээ нюухые оролдоно.

Һамга, басагаяа орхёод газаашаа гарана,

Мэдэлшэ Калхастай зүбшэлдэхэеэ ошоно.

Агамемноной ябаһанай һүүлдэ

Ахилл ерэнэ шасарта*.

Микенын хаантай уулзаха гэһэн,

Мэнэ дайшалхаа гарахые

Мирмидоной сэрэгшэдэй эрилтые  

Дурадхахаяа, дуулгахаяа тэрэ ерэһэн.

Ахилл түгшүүритэй байдалда ороһон,

Анги сэрэгүүдынь эрилтэ табиһан:   

Хэды болотор хүлеэхэ бибди,

Хэзээнь Троя тээш дабшаха бибди,  

Нэгэ һаа дайшалхы ударидагты,

Үгы һаа гэр гэртэмнай табигты.

Агамемнониие бэдэрһэн баатарай ороходо,

Ахилл гэжэ нэрэтэйень ойлгоходоо

Агамемноной захяашые Клитемнестра һанаба,

Ахиллда басаганайнь хадам нүхэртэл хандаба.

Ахилл ехээр гайхаба:

Агамемнондо хэлээгүй,

Басагыешни абахамни гээгүй,

Һамга абахаяа үшөө бодомжолоогүй.

Клитемнестрын гайхаха саг ерэбэ,

Хэлэһэндээ аягүйшөөрхэбэ, эшэбэ,

Юушье мэдэхэеэ болишоод байба.

Энэ үедэ Агамемноной Микены эльгээһэн,

Хоёрдохи мэдээ һамгандань дуулгахы ябуулһан

Элшэн-богоол орожо ерэбэ,

Одоол мүнөө тэдээнда дуулгаба:

Эржээхэн Клитемнестра хоёрые

Авлидада ерэхэгүйень хаанай захиһые,

Ямар ушрһаа тэрээнэй тиигэһые.

Клитемнестра ухаа мэдээ табиба,

Булай ехэ аюулай тудаһы ойлгобо, 

Басагаяа алдаха болоһондоо угаа сүхэрбэ.

Хэндэ хандахаб,

Хэниие аршалхы гуйхаб?

Ахиллын урда үбдэглэн унаба,

Шурхиран уйлан,

Һугшаран гэгэн

Аршалхыень гуйба,

Эхээрнь, Нерей бурханай басаган,

Агууехэ Фетидээр тарнидаба.

Клитемнестрын сүхэрһые хайрлажа,

Ахилл сэдьхэлээ хайлажа,

Тэнгисэй зүнтэ үбгэжөөлөөр -

Нерей бурханай үршөөлөөр

Нангин тангариг үгэбэ,

Туһалхаяа амалба.

Нэгэшье хүниие Эржээхэндэ,

Нэгэшье алууршании басаганда

Дүтэлүүлхэгүйб гэжэ хэлэбэ -

Дуулга, хуягаа үмдэхэеэ ошобо.

Агамемноной орожо ерэхэдэнь

Клитемнестра тэрээндэ дурагүйтэбэ,

Басагаяа алуулхы зүбшөөһэндэнь

Буруушаан гэмэржэ эхилбэ.

Агамемнон юун гэхэб даа,

Өөрынгөө дураар Артемидада

Басагаяа үргэхэ гэһэн бэшэ даа,

Ондоогоор хэхэ арга байгаагүй,

Ондоо үргэл хандамаан эрээгүй.

- Шинии үгөөр болоо һаамни,

Сухалда абтаад, эсэргүүсэй һаамни,

Сэрэгүүд алаха бултыемнай,

Шортоо, хайрлахагүй басагыемнай.   

Эдир залуу Эржээхэн

Эсэгэ оронаймнай, Грекын

Эрдэнитэ нангин хэрэгэй түлөө

Үргэл болохонь гээшэ мүнөө, -

Гэжэл хэлэбэ Агамемнон.  

______________

*Шасар – шатёр.

                   VII

Хүреэн-байрада үймөөн,

Хатуу шэрүүн хүлгөөн,

Хаанда зариманайнь дурагүйдөөн,

Хааниие бэшэнэйнь мөөрөөн. 

Догдолоон,

Дошхороон.

Түгшүүритэй байдалда

Мирмидонайхидшье оробо:

Ахиллынгаа тэдэндээ дуулгахада,

Эржээхэниие алуулхагүйб гэжэ хэлэхэдэ,

Энэ минии һамган болохо юм гэхэдэ,

Шулуугаар тэрээнээ шэдэн алдаба.

Одиссейн ударидалга дор сэрэгшэд гараба,

Агамемноной шасар руу тэгүүлбэ -

Артемидын зарлигые бэелүүлхэ гэбэ,

Эржээхэниие заатагүй алуулха-үргүүлхэ гэбэ.  

Хуягаа үмдэһэн Ахилл һэлмэеэ һугалба,

Харуулда шасарай үүдэндэ зогсобо.

Эржээхэниие аршалхаяа,

Улаан шуһаяа адхуулхаяа,

Үхэтэрөө басагые хамгаалхаяа

Ахилл баатар бэеэ зэһэбэ.

Һүрөөтэй байдал Авлидада тогтобо,

Хоёр анги болоод сэрэгшэд зогсобо.

Мэнэ мэнэ тэмсээн эхилхэнь,

Мэнэ шуһата тулалдаан болохонь. 

                       VIII

Энэ хэсүү байдалай үедэ

Эржээхэн гараба зоной урда.

Байлдахаа байһан сэрэгүүды байлгаба,

Бултанай дуулахаар шангаар хэлэбэ:

- Баатарнууд, байзыт!

Минии түлөө бү тэмсыт,

Өөһэд зуураа бү хэрэлдыт,

Өөд хоорондоо бү дайлалдыт!

Агууехэ Зевсын басаганай,

Артемида хандамаанай

Дура хүсэлдэ эсэргүүсэхэгүйб,

Дураарнь болоноб, арсахагүйб.

Хамтын нангин хэрэгэй түлөө,

Грекыда зорюулһан үйлын түлөө

Би өөрынгөө һайн дураар өөрөө

Үгэлгэ-абалга боложо үгэхэеэ бэлэнби,

Үхэлэй хутага дор бэеэ табижа үгэхэмни...

Үргэл бүтээжэ, баатарнуд, үргыт даа,

Үргэл тогтоожо, Артемида, абыш даа...

Грегүүдэй Трояые эзэлһэнэй һүүлдэ

Һандарһан Трояын үлэгдэл танда

Һануулжа намайе ото байг лэ,

Мүнхын дурасхаал намда болог лэ.

Намайе, Ахилл, бү аршала,

Минии үгэ, баатар, дуула.

Мэгдэһэн сэрэгшэд хүдэлбэгүй,

Нэгэншье абяа гарабагүй.

Эржээхэниие аршалхые,

Эрын габьяа харуулхые

Бэлдээд бэеэ зэһэһэн,     

Баатарлиг басаганда дурлаһан

Баатар Ахиллшье байжа үгэбэ аниргүй. 

Иигэжэ хэлээд Эржээхэн

Артемидада зорюулһан

Үргэлэй үндэр тахил тээшэ,

Үхэлынь бэлдэһэн тайзан тээшэ

Урматай зохидоор нахид-нахид гэшхэлбэ,

Улад зоншье гайхашаан-һайхашаан хараба.

Һайхан шарайтай,

Һүр жабхалантай,

Нюдэндөө галтай

Эржээхэн аятай

Тоо томшогүй олон сэрэгүүдэй

Хажуугаар яаралгүй нам ябажа гараба,

Саазын гунгарваагай үндэртэ гараад зогсобо.

Басаган тээшээ хаража,

Бэеэ барингүй Агамемнон уйлана,

Басаганайнгаа алуулхые харахагүй гэжэ

Субынгаа юудэнии тархидаа нэмэринэ. 

Зарша Талфибий захирна,

Зон шэмээгүй болоно.

Үзэлшэ Калхас дүтэлбэ,

Алуурай хутага гаргаба,

Алтан саба соо табиба.

Эржээхэнэй тархида

Үхэлэй газарта абаашадаг      

Гүрлөө сэсэгтэй титим үмдэхүүлбэ.

Сэрэгүүдэй урда Ахилл гараба,

Нангин уһатай амһарта абаба,

Гурил дабһалжа, гартаа бариба.

Гунгарваае, Эржээхэниие сүршэбэ,

Гурилаа тархидань адхаба.

Удаань һүүлшын абарал буулгаба:

Артемида хандамаанда хандажа,

Аһан шангаар айладхал хэбэ,

Троя хүрэтэр мэндэ тамаруулжа,

Дайсады даралсахыень гуйба.

Калхас гартаа алуурай хутага абаба.

Улад зон

Амяа дараба,

Оршон тойрон

Абяа шэмээгүй болобо.

Артемида бурханда барихаяа,

Эржээхэниие алахаяа

Калхас далайба хутагаяа -

Хүүхэнэй бэедэ хутагань хүрэбэ хаяа...

Зүгөөр гунгарваагай дэргэдэ,

Нангин далгын үргэлдэ

Һүүлшын жэгшүүритэй абяан дуулдабагүй,

Һүүлшын аминай таһарһаниинь ойлгогдобогүй.

                       IX

Юрэдөө гайхамшаг үйлэ болобо,

Юрэ бусын үзэгдэл харагдаба:

Агууехэ бурхан,

Артемида хандамаан

Эржээхэниие хулуужархиба,

Абаад басагые ябашаба.

Алуурай гунгарваагай дэргэдэ

Эржээхэнэй орондо

Калхаста хутагаар хадхуулһан,

Халуун амияа табижа унаһан

Хэбтэбэ гээшэл гүрөөһэн,

Улаан шуһаяа гоожуулан,

Үхэхынгөө урда шэшэргэнэн.

Гайхамшаг үзэгдэл сэрэгүүд хараба,

Гайхашаан хуугай нэгэ зэргэ табиба.

Тэдэнэй урда мэдэлшэ Калхас гараба

Тэдэндэ баярай үгэ шангаар дуулгаба:

- Иимэл даа сахилгаата бурхан Зевсын

Агууехэ басаган Артемидын

Манһаа эриһэн үргэл,

Манай табиһан тахил!

Баярлагты, грегүүд,

Хүхигты, сэрэгүүд,

Хандамаан манда,

Грекын уладта,

Урагшатай тамархыемнай,

Илалта Трояда туйлахыемнай

Үнэн зүрхэнһөө хүсэжэ байна,

Үнэтэ захяа айладажа байна.

Энээниие дуулгаһанайнь һүүлдэ

Иимэ юумэн болобо эндэ:

Далга гэгдэжэ үгтэһэн,

Табсан дээрэ табигдаһан

Калхасаар алуулһан амитанай,

Артемидын эльгээһэн гүрөөһэнэй

Үшөө шатаагдаагүй байтар,

Үшөө хуряагдаагүй байтар,

Үлеэлгэн һалхинай һэлгэбэ -

Аяын боложо үгэбэ.

Холын дайшалхы замда,

Харюусалгатай ябадалда

Грегүүд түхеэрбэ яаралтай,

Грекын сэрэгшэд баяртай.

Өөрынгөө шасар руу яаража  

Агамемнон гараба,

Һамгандаа түргэн хэлэхэ гэжэ

Хаан тэгүүлбэ:

Микены руу үтэр гарахыень,

Грекын улады баярлуулхыень -

Эндэ юунээ болоһые

Эллинэй зондо дулгахые.

             X

Эржээхэниие

Авлидаһаа хулгайлаад,

Тэрээхэниие

Артемида бурхан абаашаад,

Эвксинын Понтын эрьедэ,

Таврида гэжэ газарта

(Мүнөөнэйхеэр – Крымда)

Абангаа абаад ябашоо һэн.

Агамемноной һайхан басагые тэндэ

Абарагша хандамаан болгоо һэн.

Ошоо һаа, нютагаархидни, уулзаарайгты,

                   Эржээхэниие Крымда золгооройгты.

Улаан-Үдэ хото, 2014 оной  июлиин 6