Хулан

«Толон», №28, 2014 оной июлиин 11

  Дамбинима Цырендашиевай “Бандит Долгор” зураглалай үндэһөөр зохёогдоһон гурбан үйлэтэй, найман үзэгдэлтэй, үнэн болоһон ушарһаа мүндэлһэн драма. 

                                             

                                                ХУЛАН

                                                 Либретто

Наадаха нюурнууд:

Хүтэлэгшэ;

Хулан – залуу басаган;

Сэрэмжэд – тэрэнэй дүү басаган;

Жабай Дугар – Хуланай эсэгэ;

Дашадондог – Сэрэмжэдые үргэжэ абаһан аба;

Тыхэён Сэрэн – Сэрэмжэдэй нютагай хүн;

Бальжинима – Хуланай нүхэр;

Сүлэгдэһэн буряадууд;

Сэрэгэй харуулшад;

Гэлэг Сэнгэ  –  б о д х у у л;

Сагдаанар;

Далай лама;

Ород хүбүүд, буряад хүбүүд.

                                                    Нэгэдэхи үйлэ

                                                            Нэгэдэхи үзэгдэл

Арбан долоо наһатай Хулан гэжэ нэрэтэй басаганай эсэгэ Жабай Дугар хүдөө нютагһаа гэнтэ һураг суугүй үгы болошоно. Дугарай һамган һанаата боложо үбдөөд, хэбтэриин болоод үхэшэнэ. Хуланай дүү басаган Сэрэмжэд холын айлда үгтэһэн, Хулан ори гансаараа гэртээ үншэрэн үлэнэ. Үеынгөө дуратай нүхэр Бальжанямада хандахадань, тэрэнь Хуланда дуратайгаа мэдүүлжэ, гэрэйнь ажалда хэзээдэшье туһалхаяа бэлэн байһанаа дуулгана.

                                                  Хоёрдохи үзэгдэл

Сэрэмжэдые басага хэжэ үргэжэ абаһан эсэгэнь, Дашадандог, түрмэдэ хаалтатай, нюдөө түнхюулһэн, үүдэн шүдэеэ хобхо сохюулһан.Үргэжэ абаһан эсэгэтэйгээ уулзахаа түрмэдэнь ерэһэн Сэрэмжэд уйлана, абая хайрлана, яагаад тэрээндээ туһалхаяа асууна. Ши намда юугээршье туһалжа шадахагүйш, уйлангүй, бархирангүй байгаарай гэжэ захяад, эсэгэнь сүлэлгэндэ ябуулагдана, амиды бусаагүй һаамни, басагыемни бурхан харалсаһай гэжэ үреэнэ. Арбаадтайхан Сэрэмжэд орохо гэргүй, ошохо газаргүй гансаарханаа үлэнэ. “Арадай дайсанай” басагантай холбоотой гүүлэхэеэ айжа хүнүүд басагые хараашагүй болоод ябана. Басагые хайрлаһан Тыхэёон Сэрэн гэжэ хүн тэрээндэ нютагаа орхижо, Ага ошохыень дурадхана. Басаганай Ага ерэхэдэ үнэн алдарта шажантай, һайн һанаатай ород эхэнэр өөгшөөжэ, дүтэлүүлжэ, хажуудаа байлгажа, долоон ангиин һургуули дүүргүүлнэ. Тиин байтар дасан сүмэнүүд хаагдажа, Сэрэмжэд дахинаа гансааран үлэнэ.

Гурбадахи үзэгдэл

Хуланай һүниндөө адуугаа манахадань шононууд добтолдог болобо. Абынь агнуурида баридаг буу бии, зүгөөр һомогүй, буудажашье шадахагүй. Бальжанямадаа хандахадань тэрэнь Хуланиие сагаалса буудуулжа һургана. Хулан мэргэн буудааша болоно. Бальжанямань тэрээндээ һомо бэлдэжэ үгэнэ. Нэгэтэ һүни шононуудай добтолходо, Хулан нэгэ шоные буудажа алана, бэшэниинь гүйлдэжэ арилна, хойшодоо адуундань ерэхээ болино.   

Хабар болоходо Хулан малайнгаа ажалда диилдэнэ. Бальжаняматайгаа зүбшэлдөөд, тэмээгээ харууһалхыень хүндэ үгэхэ, намартаа түлөөһынь түлэхэ гэжэ хэлсэбэ. Энээн тухай хоб дуулаһан һомоной ноёд залуу басагые баяжаба, хулааг-нюдарган болобо, хүниие заража үмсынгөө мал адуулгадаг болобо гээд, Хуланай эрхые хаһаад, малыень бултыень, бүхы зөөрииень хуряажа абана, һэеы гэрыень колхозой болгоно. Бальжаняма һомондо гуйлта барижа, Хулан бидэ хоёр гэрлэхэ гэһэмди, эрхыень бү хаһыт, хамтархыемнай зүбшөөгыт гэбэ. Һомон “арадай дайсантай” хамтархын зүбшөөл үгэбэгүй. Хуланиие хулааг болгожо сүлэлгэндэ ябуулна.

       Хүтэлэгшэ:

Гэнэн гэдэргэ үхибүүе,

Гүлмэр годон басагые

Гүрдэхэеэ эшэбэгүй,

Гэмнэхэеэ бэшэрбэгүй.

Гам хайрагүй зэмэлбэ,

Гайтай дайсан болгобо,

Шэрүүн шиидхэбэри абаба,

Шанга тогтоол гаргаба.

                                      Хоёрдохи үйлэ

                                                     Дүрбэдэхи үзэгдэл

Эрхэеээ хаһагдаһан олон хүнүүдээр хамта Хулан товарна вагон соо ашуулаад ябуулагдана. Хайшаашье абаашагдажа ябаһанаа мэдэхэгүй, ямаршье хуби заяатай байһанаа ойлгохогүй, һанаа үнөөндэ абтаһан уруу дуруу буряадууд тамын зон тамадаа жаргалтай гэдэгээр холын харгыда дууладаг арадайнгаа уйдхартай дуунуудые дуулалдаһаар Красноярск хүрэжэ ерэнэ. Тэдэниие бааржада һуулгана.

Шанга шангаар харуулай ноён ооголно,

Шада-яда буряад нэрэнүүды уншана,

Бэе бэеһээ барилсаад бааржа руу тэдэнь ороно,

Буутай хүнүүд бабаралдана, яаруулна.

           Харуулшан:

- Ну, сколько можно кричать?..

Где эта самая бля...?

     Хулан:

- Хэн гэнэб,

Хэнии ооголноб?

Хай, намайе бэшэ гү?

Сүлэгдэһэн буряадууд:

- Жапова Хулан гэнэ,

Ши гүш?

                                   - Мүн һаа, яба, яба, - гэлдэнэ.

Бааржада Хулан дүтэлнэ.

Бүһэдөө нагаантай,

Барагар шарайтай

Бирэд урдаһаань ерэнэ,

Угзаран татажа, бааржын нүхэ руу,

Үүдэн хэбэртэй, түлхижэрхино.

Тэмтэрһээр, бүдэрһөөр, Хулан тэрээ руунь

Тэнсэлдээд унангүй орошоно.

Бааржада һуулгаад, модо отолдог газарта абаашана. Тэндээ өөһэдөө нүхэ малтажа, байха байрануудаа бэлдэнэ. Хүйтэ нойтонһоо, үлэн хооһонһоо, амаралтагүй хүндэ хүшэр ажалһаа хүнүүд үхэжэ эхилнэ, илангаяа үхибүүд. Бальжанямаяа һанаһан Хулан эндэ иигэжэ үхэн хаар гээд, гансааран тэргэдэнэ. Хэды ехэ зоболон гаталжа, һүүлэй һүүлдэ баригдангүй бүтэн бүрин нютагаа, Жигзэмаа хуряахайндаа хүрэжэ ерэнэ. Зүгөөр Бальжанямань угтабагүй. Хуланиие баруун тээшэнь абаашаһанай удаа өөрынгөө зөөриие абхуулха болоод, намайе баһа хулааг болгожо сүлэлгэндэ ябуулхань гээд нютагһаа бодхуултажа тэргэдэһэн. Хайшаашье ошоһыень хэншье мэдэнэгүй.

                                        

                                           Табадахи үзэгдэл

Хулан Бальжанямаяа бэдэрхэеэ ород дэрээвэнүүд руу гарана. Буряадууд намайе хараа һаа, һүрьехэ, дүрьехэ, хаана ябаһыем засаг түрынхидтэ дуулгаха гээд, Бальжаняма нэгэ газарта үни тогтонгүй, хоол олохы энэ тэрэ ажал хээд ябана. Нилээд олон дэрээвэнүүдээр бэдэрһэнэйнгээ эсэстэ Хулан Бальжанямаяа олоно. Хараад ооглоходонь, Бальжанямань үнэншэнгүй буряад эхэнэрһээ тэрьедэхэеэ забдажа байхадань Хулан тэрээнээ байлгажа, өөрөө мүн байһанаа ойлгуулба. Тэдэ хоёрой баярлаһаниинь хэлэшэгүй.

         Хүтэлэгшэ:

Бэеэ баринагүй, уйлана Хулан,

Боли даа гэнэгүй Бальжанямань.

Ород сэлеэнэй дунда уулзаһан,

Олосолдоод, уйлалдаад һалахаяа болиһон,

Хаанахишье юм даа, буряадуудые,

Хубяараа уулзаһан хоёрые

Хүнүүд тогтоод, гайхан харана,

Хайрлана, ойлгоно, хэрээһэлнэ.

Хоюулаа алтанай уурхайда ажалда ороод, хамтын байрада байха булантай болоод, һайнаар хүдэлнэ, һайн салин абана. Тиижэ байтар орон дотор “паспортизациин” эхилхэдэ, паспорт абаха эрхэгүй хоёр шалгалтаһаа айжа дахинаа тэрьелнэ. Бүтүү хүбшэ соо хэндэшье харагдангүй байрлаха гэжэ, тэндээ яһала һайн землянка-гэр барижа, ойн мөөгэ, жэмэс болоод үүсэ ехээр бэлдэжэ, ан-бүн, баяртай хоюулан үбэлжэбэ. Хулан хээлитэй боложо, хабар хүбүүн түрэбэ. Зүгөөр ямар байдалда ороод байһанаа мэдэржэ, үхибүүгээшье, өөһэдыгөөшье зобоохогүй гэжэ хүбүүгээ холын хүндэ үргэжэ абахыень үгэнэ. Хулан уйдана, уйлана, хайран хүбүүгээ өөһэдтөө байлгаха аргагүйгөө шамарлана.

              Хүтэлэгшэ:

Унаһан модоной нүүлэн дээр һуужа,

Уйдхарта абтаһан Хулан үбэрөө һэхэжэ,

Уһатаһан нюдөөрөө хайрата үриеэ шарайшалба,

Улаахан хасартань, амандань хүхэеэ няаба.

Хуланай нюдэнһөө эзэлүүдгүй нулимса дуһана,

Һүүлшынхиеэ үриеэ хүхүүлһэнээ ойлгоно.

Хүбүүхэн жаахан мэдэһэн юумэдэл,

Һүүлшынхиеэ хүхэжэ байһандал,

Хомхойгоор хүхыень хүхэнэ,

Хургануудханаараа һабардана.

Иигэһээр үритэеэ хахасаха сагынь тулаба,

Эхэ хүбүүгээ һүүлшынхиеэ таалаба,

Эсэгэ болоошонь дүмүүхэнээр абаба,

Буряад дэгэлэй үбэр хүлхыгдэбэ,

Баахан амитан үбэртэлэгдэбэ…

Хулан нёлбоһоо аршана,

Хойноһоонь үриеэ харана:

- Хүлисыш даа аба, эжыгээ,

Хайрлыш ядаһан бидэнээ.

Золгүй үедэ түрэбэлши даа, хүбүүмни,

Зобоохо шамаяа байгаалди даа, мухамни...

Бодхуултажа ойгоор ябаһан нютагайнгаа Гэлэг-Сэнгэ гэжэ хүнтэй Бальжаняма уулзажа, «гэртээ» урижа, гурбуулан сугтаа аятай, бэе бэедээ туһатай байрлаба. Нэгэтэ Бальжаняма Гэлэг-Сэнгые Хуланай оёһон юу хээ, хубсаһа хунар худалдахыень, андалдахыень хото руу эльгээбэ. Теэд болзорто сагтаа тэрэнь ерэбэгүй. Буруу юумэн болоо гэжэ ойлгоһон Хулан Бальжаняма хоёр урид Гэлэг-Сэнгэтэй асарһан гурбан тарган моридоо, харгыда абаха зөөри зөөшэеэ суглуулаад, буунуудаа бэлдээд, һэргылэн малтаһан нугаа-окоп соогоо бэлэн табина. Үдэшэ тээ тусхайгаар хүхюур модо наншаха абяан дуулдаад, харахадань олон сагдаанар модонойнь хажууда ерээд зогсожо байба.

   Хүтэлэгшэ:

Галифе үмдэтэй,

Мүшэтэй малгайтай

Милисынхидые харахадаа

Хуланда сүлэлгэнь һанагдаа.

Туулгажа эдээндэ

Турухаанай хизаар абаашуулһанаа,

Бааржын үүдэндэ

Бүдэржэ унан алдаһанаа,

Зоболоной тамаһаа

Зобожо арайхан мултарһанаа,

Үри һадаһантайгаа

Эдээнһээ айжа хахасаһанаа

Хулан гэнтэ һанаба,

Хорониинь ехээр бусалба.
(Үргэлжэлэлынь удаадахи дугаарта)

Эржээхэн

                              ЭРЖЭЭХЭН                     

                        Баатарлиг домог

                                                                    Бальжан хатан,  Эреэшхэн, Эржена Будаева гэдэг

                                                                    буряад эхэнэрнүүдэй залиршагүй дурасхаалда

              I

Алдар суутай,

Агуу хүсэтэй,

Айхабтар баян

Троя гэжэ хото байһан.

Эллинэйхид атаархаад,

Эзэмдэхээ тэрээнии һанаад,

Эмниг онгосонуудаа тиишэ залаһан,

Юһэн жэл шортоо - дайлажа ядаһан.

                        II

Анхан түрүүшынхиеэ гараад,

Абахаяа Трояые ошоһон аад,

Аймшагтай шуурганда сохюулаад,

Авлидадаа грегүүдэй бусаһан

Ашаггүй тэрэ үе саг һэн.

Авлида боомтодоо* буугаад,

Мянга зуун наян зургаан онгосонуудаа

Авлидын эрье дээр татажа гаргаад,

Зуу мянган сэрэг сурнуудаа

Лаагар** табижа байрлуулаад,

Грекын сэрэгүүдэй захирагша

Агамемнон хаан гэгшэ

Бусаба ниислэл хотодоо,

Микенынгээ ордондоо,

Клитемнестра һамгандаа,

Эржээхэн*** гэжэ басагандаа.

___________________

*Боомто – гавань.

**Лаагар – лагерь.

***Эржээхэн – грек хэлэн дээрэ – Ифигения.

                           III

Грекын сэрэгүүд гэмэрэлдэжэ эхилнэ,

Хэды болотор эндээ һууха юумэдбибди гэнэ,

Хэзээ дахин Троеы дайлахаяа гарахабибди гэлсэнэ,

Хашартай болошобо, тарахамнай гэрнүүдтээ гэлдэнэ.

Троя тээшэ хэзээ дабшахаяа

Тэдэнэр юушье мэдэнэгүй,

Дахин һалхи шуурганда сохюулхаяа,

Дахин төөрихэеэ һайшаанаагүй.

Газаршан грекынхидтэ хэрэгтэй,

Газар мэдэхэ хүнии хаанаһаа ололтойб?

Түрүүн дайшалхаа гарахадань,

Трояе эзэмдэхээ дабшахадань

Түбэгтэй ушар болоһон юм,

Трояеы оложо ядаһан юм.

Тиин тэдэнэр замдань дайралдаһан

Томохон газар дээр буужа ерэһэн.

Тэрэнь Гераклай хүбүүнэй

Телеф гэдэг баатарай

Мизиин гэжэ газар байһан –

Мүнөөхи Троя гэдэгынь бэшэ һэн.

Төөриһэн грекынхид алдуугаа ойлгоогүй,

Телефын уласы дайлажа оробо ойлгомторгүй.

Телеф сэрэгүүдээ суглуулба,

Хатуу байлдаанда оробо,

Хархис шуһата дайн болобо.

Патрокл гэдэг нүхэртэйгөө ерэжэ,

Ахилл байлдаанда оролсобо,

Тиигэжэ грегүүд арайхан гэжэ

Телефые гэдэргэнь сухарюулба.

Үглөөдэрынь болобо.

Грегүүд алуулһан сэрэгүүдэйнгээ

Бэеые суглуужа эхилбэ,

Эндэл мэдэбэ эндүүрһэнэй -

Эдэнь дайсадынь бэшэ байшаба.

Гераклай хүбүүн, хаан Телефтэй,

Холбоо баталһан һайн нүхэртэй

Дайлалдаһанаа ойлгобо.

Грегүүд түргэн гэмээ мэдэрбэ,

Телефшье хаантай хэлсээ хэбэ,

Грегүүдтэ туһалхаяа мэдүүлбэ.

Телеф зүгөөр Троя ошолсохоо арсаба -

Трояын Приам хаанай басагаар

Һамга хэһэн байба,

Хадамайнгаа урдаһаа байһаар

Дайлдахань таарасүй, сээрлэбэ.

Троя тээшэ дайшалхы грегүүд гараһан аад,

Телефын сэрэгүүдтэй дайлалдаад,

Туйлай шанга һалхи шуургантай дайралдаад,

Тэхэрижэ Авлидадаа бусаһаниинь тэрэ һэмнайдаа.

                                 IV

Грекын сэрэгүүд тэсэлээ һалажа эхилбэ,

Агамемнон хаанда дураа гутаһанаа мэдүүлбэ,

Дайлдахаяа баян Троя ябуулагты  гэлдэбэ,

Үгы һаатнай үнэхөөр тарахамнай гэбэ.

Газаршан олдоногүй,

Телефһээ бэшэ хүн зам мэдэнэгүй.

Тииһээр гэнтэ бурхан туһалба гү,

Телефые газаршан болгохол болобо гү?

Иимэ ушар болоһон.

Грегүүдтэй тэрэ дайлдаанай үедэ,

Гэмшэлтэй хатуу тулалдаанай дунда

Телеф Ахиллада гуяа хадхуулһан,

Тэрэнь ехээр хабдаһан,

Үбдэхэ гээшэнь тэсэшэгүй,

Эдэгэжэ яашье үгэнэгүй.

Эсэстэй Телеф Дельфы ошобо,

Яажа эмшэлхэеэ Аполлонһоо асууба.

Иимэ харюу дуулаба:

Хэн шамайе шархатуулһан бэ,

Тэрэл хүн эдэгээжэ шадаха гэбэ.

Гуйраншын удархай хубсаһа үмдэнхэй,

Гаһар яндан таяг туланхай

Ерэбэ даа Телеф Микеныдэ,

Агамемноной ордондо.

Микенын хаанаар зууршалуулхаяа,

Ахиллаар эмшэлүүлхынь гуйхаяа

Телеф зорюута ерэһэн байгаа.

Эгээн түрүүн Агамемноной һамгантай,

Клитемнестра эхэнэртэй

Телеф эндэ уулзашаба,

Тэрээндэ ушараа дуулгаба.

Клитемнестра иимэ арга зааба:

Агамемноной гэртээ орохыень хараад,

Үлгыһөөнь Орест хүбүүхэниинь гаргаад,

Гунгарваагай хажууда гүйжэ ошоод хэлээрээ:

Шархыем эмшэлхы туһалаагүй һаашни, гээрээ,

Тархииень хүбүүнээшни наншахамни энээгээрээ,

Телеф Клитемнестрын хэлэһээрнь болобо,

Түрүүшээр Агамемнон айгад ехээр абаба,

Тиигээд гэнтэ дуратайгаар туһалхаяа мэдүүлбэ:

Телеф Агамемнондо өөртэнь туһатай -

Троя дабшахадань газаршан хэрэгтэй.

Агамемнон Ахиллада элшэды эльгээбэ,

Ахилла дуулаад ехээр гайхаба,

Яагаад эмшэн бэшэ аад, туһалхабиб,

Яажа Телефын шархые эдэгээхэбиб.

Зүгөөр сэсэн баатар Одиссей хэлэбэ,

Зүбтэй арга заажа үгэбэ:

Телефые шархатуулһан

Жадын үзүүрһээ хюһажа абаһан

Түмэрые шарха руунь хэхэш гэбэ.

Ахилл ерээд, Одиссейн зааһаар  

Түмэрэй хюһадаһа шархадань хэбэ,

Телефын тэрэ үбшэн байһаар

Тэнсэлгүй түргэн эдэгэшэбэ.

Эдэгэһэндээ Телеф баярлаба,

Агамемноной дурадхаашые

Анхарһанаа дуулгаба:

Грекын сэрэгэй онгосонуудые

Газаршалжа Троя абаашахаб гэбэ.

                          V

Одоо газаршаншье олдобо,

Онгосонуудшье заһабарилагдаба,

Тэнгисшэд* бэлэдхэлээ дүүргэбэ,

Дүүрэн хэрэгсэлнүүдээр хангагдаба,

Троя тээшэ гарахаяа бэлэн болобо.

Зүгөөр грегүүд талаангүй,

Авлидаһаа гаража шаданагүй -

Аяын һалхин үгы.

Нэгэтэ нангин гүрөөһыень

Агамемноной алаһыень

Артемида бурхан мартаагүй,

Уур сухалынь намхараагүй.

Артемидын эльгээһэн

Ара гэдэргээ һалхин

Грегүүдые гарганагүй,

Хүлэг онгосонуудыень** табинагүй.

Грекын баатарнууд найдана,

Һалхинай һэлгэхы хүлеэнэ,

Һалхин зүгөө һэлгэнэгүй,

Нэгэл шэгээ алданагүй.

Урмаяа сэрэгшэд хухарна,

Уйдхарай гунигта абтана,

Үбдэхөөр байдалда ороно,

Үбшэнэй зоболондо абтана.

Дурагүйдэлгэн эхилнэ,

Дурагүйдэгшэд гүнгэнэнэ,

Байдалынь тэдэнэй ханамжагүй,

Буһалгаа хэхэдээшье магадгүй.

Мэргэн үзэлшэ Калхас эсэстэй

Мэдэһээрэй хубаалдаба сэрэгэй ноёдтой:

Агамемноной басаган Эржээхэниие

Үргэл болгон баряагүй һаамнай, бидэниие

Артемида хандамаан хайрлахагүй,

Аян замда грегүүдые гаргахагүй.

Агамемнон Микеныһээ бусажа ерэбэ,

Абаралые дуулаад һанаагаа ехэтэ зобобо.

Ами наһыень басаганайнгаа абархаяа

Арсаха гэбэ Троя руу дайлдахаа гарахаяа.

Менелай гэжэ ахань аргадажа оробо,

Артемидын зарлигые эбдэжэ болохогүй гэбэ.

Агамемнон удаан бодолгодо абтаба,

Арсаха аргагүйгөө эсэсэй эсэстэ ойлгобо.

Клитемнестрада элшэниие эльгээбэ,

Иигэжэ дуулгахыень захиба:

- Асараг Клитемнестра эндэ,

Эржээхэниие Авлидада,

Холын дайнда мордохынгоо урда

Хадамлахамни басагаяа Ахиллада.

Агамемнон, зүгөөр, Клитемнестрада

Үнэниие дуулгахаа зүрхэсөөгүй,

Артемидын үргэл мандалда

Эржээхэнэй шэлэгдэһые хэлээгүй.

Элшэниие Микены руу ябуулаад,

Эржээхэниие асархы захюулаад ,

Агамемнон дахинаа голхорбо,

Басагаяа ехээр хайрлаба,

Бэеэ барижа ядаба.

Мүнөө хэндэшье хэлэнгүй,

Менелай ахадаа дуулгангүй

Ондоо элшэниие Клитемнестрада эльгээбэ,

Эндэ юунэй болоһые сэхынь дуулгаба,

Эржээхэниие энээ руу асархагүйень гуйба.

Зүгөөр хоёрдохи хүниинь

Менелайда баригдашаба.

Менелай зэмэлбэ Агамемнонии,

Ушаргүй тэрээндэ сухалдаба,

Угаа муухай ябадал үүсхэбэш гэбэ,

Урбахаа забдабаш нангин хэрэгтэ гэбэ.

Ахадүүнэр үни удаан тоосолдобо,

Алинииньшье зүбөө ойлгуулжа ядаба.  

Энэ үедэ зарагша орожо ерэбэ,

Эржээхэнэй эхэтэйгээ ерэһые дуулгаба,

Аршаанай тэндэ ундалхаяа бууба гэбэ.  

Агамемноншье сүхэршэбэ,

Иимэ золгүй байба гүб гэбэ -

Өөрынгөө һайхан басагые

Өөрынгөө гараар алуулхые

Артемидын тахилда асарба гүб гэбэ.

Гай гасаланда үнэхөөрөө ороһондонь,

Гашуудалай зоболондо абтаһандань

Агамемнониие мүнөө ахань хайрлажа эхилнэ,

Арсахамнай гээшэ гү, али нээрээшье гэнэ.

Зүгөөр Агамемнон ойлгоно,

Зарша Калхасай иихые мэдэнэ:

Артемида бурханай абаралые,

Амиды хандиб үргэхэ гэһые

Авлидада сэрэгүүдтэ дуулгаха,

Тэдэниие бултыень хүлгөөхэ,

Тэдэнээр шэрүүн эрилтэ табюулха,

Тиин Эржээхэниие эрхэбэшэ саазалуулха.

Үүсхэл Калхасай гаргаашьегүй һаа,

Үгүүлхы Эржээхэнии оролдоошьегүй һаа,

Одиссей өөрөө Артемидын эрилтые мэдэхэ,

Энээн тухай сэрэгүүдтээ заатагүй дуулгаха -

Эржээхэнии яабашье алуулха.

________________________

*Тэнгисшэд - морягууд

**Хүлэг онгосонууд – флот.

                                    VI

Агамемнон гэртэхинтэйгээ уулзахаяа ошоно,

Аляа хүхюун байхаяа хаан оролдоно.

Һүбэлгэн Эржээхэн эсэгэеэ хараһаар ойлгоно,

Хүндэхэн аюулай тохёолдоһые тухайлна.

Юунэй болоһы Эржээхэн эсэгэһээ асууна,

Юушье абань хэлэжэ басагандаа үгэнэгүй.

Хэлэн гэхэдээ, бусагты һөөргөө гэнэ -

Хэрэг дүүрэй, ондо эндэ хэрэггүйт.

Басагаяа абархые эсэгэ бодомжолно,

Баһашье эхэһээнь мэдээ нюухые оролдоно.

Һамга, басагаяа орхёод газаашаа гарана,

Мэдэлшэ Калхастай зүбшэлдэхэеэ ошоно.

Агамемноной ябаһанай һүүлдэ

Ахилл ерэнэ шасарта*.

Микенын хаантай уулзаха гэһэн,

Мэнэ дайшалхаа гарахые

Мирмидоной сэрэгшэдэй эрилтые  

Дурадхахаяа, дуулгахаяа тэрэ ерэһэн.

Ахилл түгшүүритэй байдалда ороһон,

Анги сэрэгүүдынь эрилтэ табиһан:   

Хэды болотор хүлеэхэ бибди,

Хэзээнь Троя тээш дабшаха бибди,  

Нэгэ һаа дайшалхы ударидагты,

Үгы һаа гэр гэртэмнай табигты.

Агамемнониие бэдэрһэн баатарай ороходо,

Ахилл гэжэ нэрэтэйень ойлгоходоо

Агамемноной захяашые Клитемнестра һанаба,

Ахиллда басаганайнь хадам нүхэртэл хандаба.

Ахилл ехээр гайхаба:

Агамемнондо хэлээгүй,

Басагыешни абахамни гээгүй,

Һамга абахаяа үшөө бодомжолоогүй.

Клитемнестрын гайхаха саг ерэбэ,

Хэлэһэндээ аягүйшөөрхэбэ, эшэбэ,

Юушье мэдэхэеэ болишоод байба.

Энэ үедэ Агамемноной Микены эльгээһэн,

Хоёрдохи мэдээ һамгандань дуулгахы ябуулһан

Элшэн-богоол орожо ерэбэ,

Одоол мүнөө тэдээнда дуулгаба:

Эржээхэн Клитемнестра хоёрые

Авлидада ерэхэгүйень хаанай захиһые,

Ямар ушрһаа тэрээнэй тиигэһые.

Клитемнестра ухаа мэдээ табиба,

Булай ехэ аюулай тудаһы ойлгобо, 

Басагаяа алдаха болоһондоо угаа сүхэрбэ.

Хэндэ хандахаб,

Хэниие аршалхы гуйхаб?

Ахиллын урда үбдэглэн унаба,

Шурхиран уйлан,

Һугшаран гэгэн

Аршалхыень гуйба,

Эхээрнь, Нерей бурханай басаган,

Агууехэ Фетидээр тарнидаба.

Клитемнестрын сүхэрһые хайрлажа,

Ахилл сэдьхэлээ хайлажа,

Тэнгисэй зүнтэ үбгэжөөлөөр -

Нерей бурханай үршөөлөөр

Нангин тангариг үгэбэ,

Туһалхаяа амалба.

Нэгэшье хүниие Эржээхэндэ,

Нэгэшье алууршании басаганда

Дүтэлүүлхэгүйб гэжэ хэлэбэ -

Дуулга, хуягаа үмдэхэеэ ошобо.

Агамемноной орожо ерэхэдэнь

Клитемнестра тэрээндэ дурагүйтэбэ,

Басагаяа алуулхы зүбшөөһэндэнь

Буруушаан гэмэржэ эхилбэ.

Агамемнон юун гэхэб даа,

Өөрынгөө дураар Артемидада

Басагаяа үргэхэ гэһэн бэшэ даа,

Ондоогоор хэхэ арга байгаагүй,

Ондоо үргэл хандамаан эрээгүй.

- Шинии үгөөр болоо һаамни,

Сухалда абтаад, эсэргүүсэй һаамни,

Сэрэгүүд алаха бултыемнай,

Шортоо, хайрлахагүй басагыемнай.   

Эдир залуу Эржээхэн

Эсэгэ оронаймнай, Грекын

Эрдэнитэ нангин хэрэгэй түлөө

Үргэл болохонь гээшэ мүнөө, -

Гэжэл хэлэбэ Агамемнон.  

______________

*Шасар – шатёр.

                   VII

Хүреэн-байрада үймөөн,

Хатуу шэрүүн хүлгөөн,

Хаанда зариманайнь дурагүйдөөн,

Хааниие бэшэнэйнь мөөрөөн. 

Догдолоон,

Дошхороон.

Түгшүүритэй байдалда

Мирмидонайхидшье оробо:

Ахиллынгаа тэдэндээ дуулгахада,

Эржээхэниие алуулхагүйб гэжэ хэлэхэдэ,

Энэ минии һамган болохо юм гэхэдэ,

Шулуугаар тэрээнээ шэдэн алдаба.

Одиссейн ударидалга дор сэрэгшэд гараба,

Агамемноной шасар руу тэгүүлбэ -

Артемидын зарлигые бэелүүлхэ гэбэ,

Эржээхэниие заатагүй алуулха-үргүүлхэ гэбэ.  

Хуягаа үмдэһэн Ахилл һэлмэеэ һугалба,

Харуулда шасарай үүдэндэ зогсобо.

Эржээхэниие аршалхаяа,

Улаан шуһаяа адхуулхаяа,

Үхэтэрөө басагые хамгаалхаяа

Ахилл баатар бэеэ зэһэбэ.

Һүрөөтэй байдал Авлидада тогтобо,

Хоёр анги болоод сэрэгшэд зогсобо.

Мэнэ мэнэ тэмсээн эхилхэнь,

Мэнэ шуһата тулалдаан болохонь. 

                       VIII

Энэ хэсүү байдалай үедэ

Эржээхэн гараба зоной урда.

Байлдахаа байһан сэрэгүүды байлгаба,

Бултанай дуулахаар шангаар хэлэбэ:

- Баатарнууд, байзыт!

Минии түлөө бү тэмсыт,

Өөһэд зуураа бү хэрэлдыт,

Өөд хоорондоо бү дайлалдыт!

Агууехэ Зевсын басаганай,

Артемида хандамаанай

Дура хүсэлдэ эсэргүүсэхэгүйб,

Дураарнь болоноб, арсахагүйб.

Хамтын нангин хэрэгэй түлөө,

Грекыда зорюулһан үйлын түлөө

Би өөрынгөө һайн дураар өөрөө

Үгэлгэ-абалга боложо үгэхэеэ бэлэнби,

Үхэлэй хутага дор бэеэ табижа үгэхэмни...

Үргэл бүтээжэ, баатарнуд, үргыт даа,

Үргэл тогтоожо, Артемида, абыш даа...

Грегүүдэй Трояые эзэлһэнэй һүүлдэ

Һандарһан Трояын үлэгдэл танда

Һануулжа намайе ото байг лэ,

Мүнхын дурасхаал намда болог лэ.

Намайе, Ахилл, бү аршала,

Минии үгэ, баатар, дуула.

Мэгдэһэн сэрэгшэд хүдэлбэгүй,

Нэгэншье абяа гарабагүй.

Эржээхэниие аршалхые,

Эрын габьяа харуулхые

Бэлдээд бэеэ зэһэһэн,     

Баатарлиг басаганда дурлаһан

Баатар Ахиллшье байжа үгэбэ аниргүй. 

Иигэжэ хэлээд Эржээхэн

Артемидада зорюулһан

Үргэлэй үндэр тахил тээшэ,

Үхэлынь бэлдэһэн тайзан тээшэ

Урматай зохидоор нахид-нахид гэшхэлбэ,

Улад зоншье гайхашаан-һайхашаан хараба.

Һайхан шарайтай,

Һүр жабхалантай,

Нюдэндөө галтай

Эржээхэн аятай

Тоо томшогүй олон сэрэгүүдэй

Хажуугаар яаралгүй нам ябажа гараба,

Саазын гунгарваагай үндэртэ гараад зогсобо.

Басаган тээшээ хаража,

Бэеэ барингүй Агамемнон уйлана,

Басаганайнгаа алуулхые харахагүй гэжэ

Субынгаа юудэнии тархидаа нэмэринэ. 

Зарша Талфибий захирна,

Зон шэмээгүй болоно.

Үзэлшэ Калхас дүтэлбэ,

Алуурай хутага гаргаба,

Алтан саба соо табиба.

Эржээхэнэй тархида

Үхэлэй газарта абаашадаг      

Гүрлөө сэсэгтэй титим үмдэхүүлбэ.

Сэрэгүүдэй урда Ахилл гараба,

Нангин уһатай амһарта абаба,

Гурил дабһалжа, гартаа бариба.

Гунгарваае, Эржээхэниие сүршэбэ,

Гурилаа тархидань адхаба.

Удаань һүүлшын абарал буулгаба:

Артемида хандамаанда хандажа,

Аһан шангаар айладхал хэбэ,

Троя хүрэтэр мэндэ тамаруулжа,

Дайсады даралсахыень гуйба.

Калхас гартаа алуурай хутага абаба.

Улад зон

Амяа дараба,

Оршон тойрон

Абяа шэмээгүй болобо.

Артемида бурханда барихаяа,

Эржээхэниие алахаяа

Калхас далайба хутагаяа -

Хүүхэнэй бэедэ хутагань хүрэбэ хаяа...

Зүгөөр гунгарваагай дэргэдэ,

Нангин далгын үргэлдэ

Һүүлшын жэгшүүритэй абяан дуулдабагүй,

Һүүлшын аминай таһарһаниинь ойлгогдобогүй.

                       IX

Юрэдөө гайхамшаг үйлэ болобо,

Юрэ бусын үзэгдэл харагдаба:

Агууехэ бурхан,

Артемида хандамаан

Эржээхэниие хулуужархиба,

Абаад басагые ябашаба.

Алуурай гунгарваагай дэргэдэ

Эржээхэнэй орондо

Калхаста хутагаар хадхуулһан,

Халуун амияа табижа унаһан

Хэбтэбэ гээшэл гүрөөһэн,

Улаан шуһаяа гоожуулан,

Үхэхынгөө урда шэшэргэнэн.

Гайхамшаг үзэгдэл сэрэгүүд хараба,

Гайхашаан хуугай нэгэ зэргэ табиба.

Тэдэнэй урда мэдэлшэ Калхас гараба

Тэдэндэ баярай үгэ шангаар дуулгаба:

- Иимэл даа сахилгаата бурхан Зевсын

Агууехэ басаган Артемидын

Манһаа эриһэн үргэл,

Манай табиһан тахил!

Баярлагты, грегүүд,

Хүхигты, сэрэгүүд,

Хандамаан манда,

Грекын уладта,

Урагшатай тамархыемнай,

Илалта Трояда туйлахыемнай

Үнэн зүрхэнһөө хүсэжэ байна,

Үнэтэ захяа айладажа байна.

Энээниие дуулгаһанайнь һүүлдэ

Иимэ юумэн болобо эндэ:

Далга гэгдэжэ үгтэһэн,

Табсан дээрэ табигдаһан

Калхасаар алуулһан амитанай,

Артемидын эльгээһэн гүрөөһэнэй

Үшөө шатаагдаагүй байтар,

Үшөө хуряагдаагүй байтар,

Үлеэлгэн һалхинай һэлгэбэ -

Аяын боложо үгэбэ.

Холын дайшалхы замда,

Харюусалгатай ябадалда

Грегүүд түхеэрбэ яаралтай,

Грекын сэрэгшэд баяртай.

Өөрынгөө шасар руу яаража  

Агамемнон гараба,

Һамгандаа түргэн хэлэхэ гэжэ

Хаан тэгүүлбэ:

Микены руу үтэр гарахыень,

Грекын улады баярлуулхыень -

Эндэ юунээ болоһые

Эллинэй зондо дулгахые.

             X

Эржээхэниие

Авлидаһаа хулгайлаад,

Тэрээхэниие

Артемида бурхан абаашаад,

Эвксинын Понтын эрьедэ,

Таврида гэжэ газарта

(Мүнөөнэйхеэр – Крымда)

Абангаа абаад ябашоо һэн.

Агамемноной һайхан басагые тэндэ

Абарагша хандамаан болгоо һэн.

Ошоо һаа, нютагаархидни, уулзаарайгты,

                   Эржээхэниие Крымда золгооройгты.

Улаан-Үдэ хото, 2014 оной  июлиин 6