Хулан

«Толон», №28, 2014 оной июлиин 11

  Дамбинима Цырендашиевай “Бандит Долгор” зураглалай үндэһөөр зохёогдоһон гурбан үйлэтэй, найман үзэгдэлтэй, үнэн болоһон ушарһаа мүндэлһэн драма. 

                                             

                                                ХУЛАН

                                                 Либретто

Наадаха нюурнууд:

Хүтэлэгшэ;

Хулан – залуу басаган;

Сэрэмжэд – тэрэнэй дүү басаган;

Жабай Дугар – Хуланай эсэгэ;

Дашадондог – Сэрэмжэдые үргэжэ абаһан аба;

Тыхэён Сэрэн – Сэрэмжэдэй нютагай хүн;

Бальжинима – Хуланай нүхэр;

Сүлэгдэһэн буряадууд;

Сэрэгэй харуулшад;

Гэлэг Сэнгэ  –  б о д х у у л;

Сагдаанар;

Далай лама;

Ород хүбүүд, буряад хүбүүд.

                                                    Нэгэдэхи үйлэ

                                                            Нэгэдэхи үзэгдэл

Арбан долоо наһатай Хулан гэжэ нэрэтэй басаганай эсэгэ Жабай Дугар хүдөө нютагһаа гэнтэ һураг суугүй үгы болошоно. Дугарай һамган һанаата боложо үбдөөд, хэбтэриин болоод үхэшэнэ. Хуланай дүү басаган Сэрэмжэд холын айлда үгтэһэн, Хулан ори гансаараа гэртээ үншэрэн үлэнэ. Үеынгөө дуратай нүхэр Бальжанямада хандахадань, тэрэнь Хуланда дуратайгаа мэдүүлжэ, гэрэйнь ажалда хэзээдэшье туһалхаяа бэлэн байһанаа дуулгана.

                                                  Хоёрдохи үзэгдэл

Сэрэмжэдые басага хэжэ үргэжэ абаһан эсэгэнь, Дашадандог, түрмэдэ хаалтатай, нюдөө түнхюулһэн, үүдэн шүдэеэ хобхо сохюулһан.Үргэжэ абаһан эсэгэтэйгээ уулзахаа түрмэдэнь ерэһэн Сэрэмжэд уйлана, абая хайрлана, яагаад тэрээндээ туһалхаяа асууна. Ши намда юугээршье туһалжа шадахагүйш, уйлангүй, бархирангүй байгаарай гэжэ захяад, эсэгэнь сүлэлгэндэ ябуулагдана, амиды бусаагүй һаамни, басагыемни бурхан харалсаһай гэжэ үреэнэ. Арбаадтайхан Сэрэмжэд орохо гэргүй, ошохо газаргүй гансаарханаа үлэнэ. “Арадай дайсанай” басагантай холбоотой гүүлэхэеэ айжа хүнүүд басагые хараашагүй болоод ябана. Басагые хайрлаһан Тыхэёон Сэрэн гэжэ хүн тэрээндэ нютагаа орхижо, Ага ошохыень дурадхана. Басаганай Ага ерэхэдэ үнэн алдарта шажантай, һайн һанаатай ород эхэнэр өөгшөөжэ, дүтэлүүлжэ, хажуудаа байлгажа, долоон ангиин һургуули дүүргүүлнэ. Тиин байтар дасан сүмэнүүд хаагдажа, Сэрэмжэд дахинаа гансааран үлэнэ.

Гурбадахи үзэгдэл

Хуланай һүниндөө адуугаа манахадань шононууд добтолдог болобо. Абынь агнуурида баридаг буу бии, зүгөөр һомогүй, буудажашье шадахагүй. Бальжанямадаа хандахадань тэрэнь Хуланиие сагаалса буудуулжа һургана. Хулан мэргэн буудааша болоно. Бальжанямань тэрээндээ һомо бэлдэжэ үгэнэ. Нэгэтэ һүни шононуудай добтолходо, Хулан нэгэ шоные буудажа алана, бэшэниинь гүйлдэжэ арилна, хойшодоо адуундань ерэхээ болино.   

Хабар болоходо Хулан малайнгаа ажалда диилдэнэ. Бальжаняматайгаа зүбшэлдөөд, тэмээгээ харууһалхыень хүндэ үгэхэ, намартаа түлөөһынь түлэхэ гэжэ хэлсэбэ. Энээн тухай хоб дуулаһан һомоной ноёд залуу басагые баяжаба, хулааг-нюдарган болобо, хүниие заража үмсынгөө мал адуулгадаг болобо гээд, Хуланай эрхые хаһаад, малыень бултыень, бүхы зөөрииень хуряажа абана, һэеы гэрыень колхозой болгоно. Бальжаняма һомондо гуйлта барижа, Хулан бидэ хоёр гэрлэхэ гэһэмди, эрхыень бү хаһыт, хамтархыемнай зүбшөөгыт гэбэ. Һомон “арадай дайсантай” хамтархын зүбшөөл үгэбэгүй. Хуланиие хулааг болгожо сүлэлгэндэ ябуулна.

       Хүтэлэгшэ:

Гэнэн гэдэргэ үхибүүе,

Гүлмэр годон басагые

Гүрдэхэеэ эшэбэгүй,

Гэмнэхэеэ бэшэрбэгүй.

Гам хайрагүй зэмэлбэ,

Гайтай дайсан болгобо,

Шэрүүн шиидхэбэри абаба,

Шанга тогтоол гаргаба.

                                      Хоёрдохи үйлэ

                                                     Дүрбэдэхи үзэгдэл

Эрхэеээ хаһагдаһан олон хүнүүдээр хамта Хулан товарна вагон соо ашуулаад ябуулагдана. Хайшаашье абаашагдажа ябаһанаа мэдэхэгүй, ямаршье хуби заяатай байһанаа ойлгохогүй, һанаа үнөөндэ абтаһан уруу дуруу буряадууд тамын зон тамадаа жаргалтай гэдэгээр холын харгыда дууладаг арадайнгаа уйдхартай дуунуудые дуулалдаһаар Красноярск хүрэжэ ерэнэ. Тэдэниие бааржада һуулгана.

Шанга шангаар харуулай ноён ооголно,

Шада-яда буряад нэрэнүүды уншана,

Бэе бэеһээ барилсаад бааржа руу тэдэнь ороно,

Буутай хүнүүд бабаралдана, яаруулна.

           Харуулшан:

- Ну, сколько можно кричать?..

Где эта самая бля...?

     Хулан:

- Хэн гэнэб,

Хэнии ооголноб?

Хай, намайе бэшэ гү?

Сүлэгдэһэн буряадууд:

- Жапова Хулан гэнэ,

Ши гүш?

                                   - Мүн һаа, яба, яба, - гэлдэнэ.

Бааржада Хулан дүтэлнэ.

Бүһэдөө нагаантай,

Барагар шарайтай

Бирэд урдаһаань ерэнэ,

Угзаран татажа, бааржын нүхэ руу,

Үүдэн хэбэртэй, түлхижэрхино.

Тэмтэрһээр, бүдэрһөөр, Хулан тэрээ руунь

Тэнсэлдээд унангүй орошоно.

Бааржада һуулгаад, модо отолдог газарта абаашана. Тэндээ өөһэдөө нүхэ малтажа, байха байрануудаа бэлдэнэ. Хүйтэ нойтонһоо, үлэн хооһонһоо, амаралтагүй хүндэ хүшэр ажалһаа хүнүүд үхэжэ эхилнэ, илангаяа үхибүүд. Бальжанямаяа һанаһан Хулан эндэ иигэжэ үхэн хаар гээд, гансааран тэргэдэнэ. Хэды ехэ зоболон гаталжа, һүүлэй һүүлдэ баригдангүй бүтэн бүрин нютагаа, Жигзэмаа хуряахайндаа хүрэжэ ерэнэ. Зүгөөр Бальжанямань угтабагүй. Хуланиие баруун тээшэнь абаашаһанай удаа өөрынгөө зөөриие абхуулха болоод, намайе баһа хулааг болгожо сүлэлгэндэ ябуулхань гээд нютагһаа бодхуултажа тэргэдэһэн. Хайшаашье ошоһыень хэншье мэдэнэгүй.

                                        

                                           Табадахи үзэгдэл

Хулан Бальжанямаяа бэдэрхэеэ ород дэрээвэнүүд руу гарана. Буряадууд намайе хараа һаа, һүрьехэ, дүрьехэ, хаана ябаһыем засаг түрынхидтэ дуулгаха гээд, Бальжаняма нэгэ газарта үни тогтонгүй, хоол олохы энэ тэрэ ажал хээд ябана. Нилээд олон дэрээвэнүүдээр бэдэрһэнэйнгээ эсэстэ Хулан Бальжанямаяа олоно. Хараад ооглоходонь, Бальжанямань үнэншэнгүй буряад эхэнэрһээ тэрьедэхэеэ забдажа байхадань Хулан тэрээнээ байлгажа, өөрөө мүн байһанаа ойлгуулба. Тэдэ хоёрой баярлаһаниинь хэлэшэгүй.

         Хүтэлэгшэ:

Бэеэ баринагүй, уйлана Хулан,

Боли даа гэнэгүй Бальжанямань.

Ород сэлеэнэй дунда уулзаһан,

Олосолдоод, уйлалдаад һалахаяа болиһон,

Хаанахишье юм даа, буряадуудые,

Хубяараа уулзаһан хоёрые

Хүнүүд тогтоод, гайхан харана,

Хайрлана, ойлгоно, хэрээһэлнэ.

Хоюулаа алтанай уурхайда ажалда ороод, хамтын байрада байха булантай болоод, һайнаар хүдэлнэ, һайн салин абана. Тиижэ байтар орон дотор “паспортизациин” эхилхэдэ, паспорт абаха эрхэгүй хоёр шалгалтаһаа айжа дахинаа тэрьелнэ. Бүтүү хүбшэ соо хэндэшье харагдангүй байрлаха гэжэ, тэндээ яһала һайн землянка-гэр барижа, ойн мөөгэ, жэмэс болоод үүсэ ехээр бэлдэжэ, ан-бүн, баяртай хоюулан үбэлжэбэ. Хулан хээлитэй боложо, хабар хүбүүн түрэбэ. Зүгөөр ямар байдалда ороод байһанаа мэдэржэ, үхибүүгээшье, өөһэдыгөөшье зобоохогүй гэжэ хүбүүгээ холын хүндэ үргэжэ абахыень үгэнэ. Хулан уйдана, уйлана, хайран хүбүүгээ өөһэдтөө байлгаха аргагүйгөө шамарлана.

              Хүтэлэгшэ:

Унаһан модоной нүүлэн дээр һуужа,

Уйдхарта абтаһан Хулан үбэрөө һэхэжэ,

Уһатаһан нюдөөрөө хайрата үриеэ шарайшалба,

Улаахан хасартань, амандань хүхэеэ няаба.

Хуланай нюдэнһөө эзэлүүдгүй нулимса дуһана,

Һүүлшынхиеэ үриеэ хүхүүлһэнээ ойлгоно.

Хүбүүхэн жаахан мэдэһэн юумэдэл,

Һүүлшынхиеэ хүхэжэ байһандал,

Хомхойгоор хүхыень хүхэнэ,

Хургануудханаараа һабардана.

Иигэһээр үритэеэ хахасаха сагынь тулаба,

Эхэ хүбүүгээ һүүлшынхиеэ таалаба,

Эсэгэ болоошонь дүмүүхэнээр абаба,

Буряад дэгэлэй үбэр хүлхыгдэбэ,

Баахан амитан үбэртэлэгдэбэ…

Хулан нёлбоһоо аршана,

Хойноһоонь үриеэ харана:

- Хүлисыш даа аба, эжыгээ,

Хайрлыш ядаһан бидэнээ.

Золгүй үедэ түрэбэлши даа, хүбүүмни,

Зобоохо шамаяа байгаалди даа, мухамни...

Бодхуултажа ойгоор ябаһан нютагайнгаа Гэлэг-Сэнгэ гэжэ хүнтэй Бальжаняма уулзажа, «гэртээ» урижа, гурбуулан сугтаа аятай, бэе бэедээ туһатай байрлаба. Нэгэтэ Бальжаняма Гэлэг-Сэнгые Хуланай оёһон юу хээ, хубсаһа хунар худалдахыень, андалдахыень хото руу эльгээбэ. Теэд болзорто сагтаа тэрэнь ерэбэгүй. Буруу юумэн болоо гэжэ ойлгоһон Хулан Бальжаняма хоёр урид Гэлэг-Сэнгэтэй асарһан гурбан тарган моридоо, харгыда абаха зөөри зөөшэеэ суглуулаад, буунуудаа бэлдээд, һэргылэн малтаһан нугаа-окоп соогоо бэлэн табина. Үдэшэ тээ тусхайгаар хүхюур модо наншаха абяан дуулдаад, харахадань олон сагдаанар модонойнь хажууда ерээд зогсожо байба.

   Хүтэлэгшэ:

Галифе үмдэтэй,

Мүшэтэй малгайтай

Милисынхидые харахадаа

Хуланда сүлэлгэнь һанагдаа.

Туулгажа эдээндэ

Турухаанай хизаар абаашуулһанаа,

Бааржын үүдэндэ

Бүдэржэ унан алдаһанаа,

Зоболоной тамаһаа

Зобожо арайхан мултарһанаа,

Үри һадаһантайгаа

Эдээнһээ айжа хахасаһанаа

Хулан гэнтэ һанаба,

Хорониинь ехээр бусалба.
(Үргэлжэлэлынь удаадахи дугаарта)