Цыденжап Батуевай “Мүнөөдэрэй шухала асуудал” хүснэгтэ табигдаһан “Алтарганамнай” бүхэли гүрэнүүдые нэгэдүүлхэ хүсэтэй” гэһэн статьяда табигдаһан дурадхалнууд тушаа Цыденжап Бимбаевич тус статья соогоо «Алтарганынгаа» саашанхи уулзалгануудые ашаг үрэтэйгөөр, туһатайгаар үнгэргэхын тула тодорхой дурадхалнуудые шагнаха дуран хүрэнэ гэжэ бэшэнэ. “Алтаргана” гээшэмнай буряадуудай соёл болбосоролоо, урлалаа, заншалта хэрэгүүдээ, наадануудаа, тамир тэнхэйгээ хааруулхын, үндэһэн баялигаа залуушуулдаа дамжуулхын Ехэ Һайндэрэй наадан болоһон. Үнгэрөөшэ “Алтарганада” хабаадаһанайнгаа дүн тобшо баримтаар хаража үзэе даа. Мүнөөдөө “Алтарганамнай”, сэхынь хэлэхэдэ, гол түлэб мүрысөөнүүд лэ болгогдоһон. Буряад Улас түрэһөө 300-аад хабаадагшад гэхэ юм гү, али хараашад гү, тус һайндэрэй Нааданда ошоо. Эдэ 300-аад хүнүүд тэндэһээ “аяар” 8 медаль (тэрэ тоодо 2 алтан, 1 мүнгэн) асараа. “Алтарганын” наадан тухай “Буряад үнэндэ” 3 дугаарта (№№ 25, 26, 28) мэдээсэл үгтөө. Зэргэсүүлэе: Агын тойрогойхид 400 гаран хүниие абаашаад, 20 медаль асараа (тэрэ тоодо 9 алтан, 6 мүнгэн, 5 хүлэр). Эрхүүгэйхид хоёр лэ номинацида хабаадаһан аад, хоюуланһаань медальтай ерээ (Эхирид-Булгадай Елена Халмашкинова - мүнгэн, Аюна Романова – хүрэл). “Алтаргана-2014” дүнгүүдээр, бүгэдэ командаараа Агын тойрогой Дулдаргын аймаг эрхимлэжэ гараа. “Толон” сониндо “Алтарганада” бэлэдхэл, болоһон наадануудай дүн, Дадал һомоной түүхэ тухай мэдээсэлнүүд 7 дугаарнуудта толилогдоо (№№ 28, 30, 31, 32, 33, 34, 35). Хэрэг гээшэ дүнгүүдээрээ элирдэг, харагдадаг. Ямар сэгнэлтэ Буряадай эмхидхэгшэдтэ үгэхэбта, Цыденжап Бимбаевич? Эмхидхэлэй комитет хэр зэргэ бэлэдхэлэй ажал хэһэн болоноб, ВАРК, РЦНТ гэгшэдынь хаана байһан бэ? Булта Соёлой яаман руу гэтээд, гүрэнэй захиргаан руу тархяа үлэд гүүлээд (“тэндэһээ һурагты”) “Алтарганын” эхилтэр һанаа амар һуугаа гээшэ гү? Үнэн дээрээ, «Алтарганые» гүрэн эмхидхэхэгүй, бүгэдэ зоной байнги хороон, түб, комитет, комисси г.м. эрхилхэ ёһотой ха юм даа. Тэрэ хороон түрүүшын үдэрһөө шэнжэлэл хэжэ эхилхэ, ябуулгын зохёол хэхэ, бусад тойрогуудай, гүрэнүүдэй буряад хороонуудтай эртээнһээ һайндэрэйнгээ программа тааралдуулха, хэды, ямар зүйлнүүдээр мүрысөө оруулхаб, ямар дүримүүдээр хэгдэхэб, республикынгаа аймаг бүхэндэ бэлэдхэл эрхилхэ г.м. Гүрэнэй эмхи зургаануудай, яамануудай, хубиин бэрхэшүүлэй һайн дураараа дэмжээ, туһалаа һаань лэ һайн. Цыденжап Бимбаевич бэшэнэт: “Буряадай нэгэшье аймагай делегаци хабаадаагүй”. Аргань үгы. Жэшээнь, 1913 оной Ёрдын Нааданай лауреат Доодо Ивалгын суута “Гуламта “ ансабль бэлэдхэл хэжэ хэжэ мүнгэгүйдөө, тэдэниие хэншье “Буряадай нэгэ үдэртэ” хабаадахыень абаашаагүй. Харин 300-аад хүниие абаашаа. Иимэ байдал бүхы аймагуудта тудалдаһан. Эмхидхэлэй комитет эртээнһээ энээн тухай бодомжолоогүй. Эмхи журам (система), харилсаа холбоон гэжэ үгы. Дадал һомоной хороонтой холбоо барисаа тогтоогоогүй. Харагты даа, ошоходоо манайхин харгы мэдэхэгүй, төөрижэ, монголой үргэн талада хоножо ябаад хүрөө. Ерэн гэхэдээ, мүрысөөнэй хубилһан дүримүүдые мэдэхэгүй: һур харбаанай мүрысөөндэ можошье, ластиишье харбахадаа, үнөөхи манайхи шэнгеэр дүрбэн хургаараа татажа харбахагүй, хүбшэеэ урданай ёһоор булта эрхыгээрээ татажа харбаха ёһотой байгаа, энээндэ һураагүй манай һуршад ядалдаһан; бүхэ барилдаанай дүрим баһа хубилшаһан, манайхидал бүһэеэ алаараа уяха буруушаагдаһан, тиимэһээ манай бүхэшүүл дүршэлгүйдөө. Буряад ороной хоёр лэ бүхэ гурбан дабаанда хүрөөд, унаа. Агын бүхэ дүрбэдэхи дабаанда гаража, тэнсээд, нэмэлтэ саг соо бүһэһөө барилсахадаашье Монголой абаргые диилэжэ шадаагүй. Эдэ мэтэ дутагдалнуудые бултыень эмхидхэлэй комитет эртээнһээ хараадаа абаха ёһотой. Буряад хэлэеэ хүгжөөхэ тухай хэды ехэ хөөрэлдөөн болоо һэм, эсэстээ – хооһон аман. Манай делегаци аяар тэрэ холын, талын хара буряадуудта ошожо ошожо, “Республика Бурятия” гэжэ плакат дээрээ хэнэйшье уншажа шадахагүйгөөр, ойлгохогүйгөөр ородоороо бэшээд, урдаа баряад ябана. Аягүй гээшэнь: хуушан монголоор гү, али ядахын сагта буряадаараа бэшэхэеэ яаһан зон бэ? Удаадахи “Алтаргана” эндэмнай болохо гэнэ. Баһал үнөөхил ород хэлээрээ хэлэхэ һаа, “Алтарганаһаа” эртээнһээ арсаа һаамнай дээрэ. Буряад хэлэгүй буряадууд – буряадууд бэшэ. Хэрбээ хэхэ гээ һаа, дэлхэйн буряадуудай урда буряад нэрэ хүндэеэ алдангүй, Буряад Улас түрынгөө һүлдые унагаангүй ото буряад хэлэн дээрээ үнгэргэхэ ёһотойбди. Харин буряад хэлэ мэдэхэгүй засаг зургаанайхидтаа, айлшадтаа тусхайта (персональна) буряад хэлэтэй оюутаниие хажуудань табиха хэрэгтэй. Элдэбын хобзоон-мобзоонууд ондоо хэлэн дээрэ концерт табиха ёһогүй, манай өөһэдымнай ори ганса һайндэр гээшэ гэжэ мэдэрхэ ёһотойбди. Дадал һомонойхид Буряадай, Агын, Эрхүүгэй делегацинуудай зондо өөрынгөө байра байдалые харуулхы, танилсуулхы саг олоо. Хариин айлшадтаа бидэ баһа тон анхаралтайгаар хандаха ёһотойбди. Улаан-Үдэдэ, Эрхүүдэ, Агада үнгэргэгдэһэн “Алтарганада” Монголһоо, Шэнэхээнһээ ерэһэн буряадууд хэлэ мэдэхэгүй, илангаяа Эрхүүгэй областиин олон хотонуудта үнгэргэгдэһэн мүрысөөнүүдтэ хаанань хабаадахаяа ойлгохогүй, хэнэй ямар шанда хүртэһые мэдэхэгүй, зобожо тулижал гэртээ бусаһан. Хэндэ тиимэ “Алтаргана” хэрэгтэй юм, хээгүй байгаа һаа дээрэ гэжэ дахин хэлэнэб. Ондоо тойрогуудта болон хари гүрэнүүдтэ ажаһуудаг буряадуудайнгаа һанаа бодолые нэгэдүүлхын, сэдьхэлынь зобооһон бодолнуудта харюу үгэхын үүргэ дүүргэхын эмхидхэлэй ажал эрхилэгдэхэ ёһотой. Буряадуудай бэе бэеэ гомдохоохогүйн тулада мүрысөөнүүдэй команда бүхэндэ нүгөө талын хүниие оруулалсаа һаа, голхорхын ушар байхагүй һэн ха (жэшээнь, Буряадай командада Дадал һомоной нэгэ хабаадагшые оруулха, Дадал һомонойхидо – Буряадай бэрхэ хүниие г. м.). Үшөө. 2016 оной “Алтарганын” арбан янзын мүрысөөнүүдтэ (тооень ондоо болгожошье болохо - суг харилсажа эртээнһээ мэдэлсэхэ, ойлголсохо хэрэгтэй) хабаадаһан (“ерэһэн” бэшэ, “хабаадаһан” гэнэб – хэды ехэ бэлэдхэл хүн хэнэб, хэды ехэ һанаагаа табижа оролдоноб, хэды ехэ гарзада ороноб) хүн бүхэндэ урмашуулгын бэшэг-тэмдэг Буряад Улас түрын зүгһөө барюулагадаха ёһотой, диилэһэн, диилээгүй гэжэ илгаруулангүй. Илагшадта – диплом, медальнууд бэд даа. Ямаршье фейерверк хэхэгүй, буряадуудта тиимэ ёһо үе наһаараашье байгаагүй, тэрэ - хитадуудай, баруунайхидаа заншал. Тэрэнэй орондо – түүдэгээ тойрожо, бүгэдын бүжэглэлөөр, ёохор хатараар түгэсэгдэхэ ёһотой. Ииимэл даа, Цыденжап Бимбаевич, танай статьяда минии зарим тэды харюу-һанал. БАСАА Валера Ажаглал. Хоёр экземпляр бэлдэгдэһэн, нэгэниинь – Хуралда, нүгөөдэнь -“Буряад үнэндэ”.

“Буряад арадай һүлдэ – гимн һэлгүүлхээр” Һэлгүүлхээршье саг тулажа магадгүй. Арад бүхэндэ гимн үгы юм, бии байгаа гимннууд юрэнхыдөө газар дэлхэй дээрэхи ямар нэгэ нютаг нугада ажаһуудаг арад зоной доторой һанаа бодолые нэгэдүүлхые эрмэлзүүлһэн дуулалга гээшэ ааб даа. Удхань элдэб янзын байдаг: арадайнгаа ёһо заншалые, байгаалиингаа һайханиие, гайхамшаг хэрэгые, жаргал олгуулһан үе сагые гэршэлһэн, һүр һүлдыень һануулһан, эрмэлзэл хүсэлыень харуулһан, эрхэ сүлөөдэ, тэмсэлдэ уряалһан, һүр жабхалантай гэхэ мэтэ байдаг бэзэ. Ехэнхи гимннууд нютаг ороноо магтаһан, элдэб эсын метафорануудые хэрэглэһэн, туг, һүр һүлдэеэ мандуулхые һэдэһэн, нэгэ һаналтай болгохые оролдоһон байдаг. Үгэншье, хүгжэмыньшье соёлойнь хэмжээндэ таарасатай байха ёһотой бэзэ. Эгээн онсо удхатай гимн - япон уласай гэжэ тоологдодог. Юугээрээ? Эртэ урданайхяараа (X-XI зуун жэлдэ үгэнь бэшэгдэһэн), тобшоороо (нэгэл бадагтай), аялга һайханаараа. Минии тухайлхада, Буряад улас түрын һүлдэ өөрын тусгай шэнжые харуулһан байха ёһотой. Бултые һажаажа, энэ тэрээгээрээ һайрхаха хэрэггүй гэжэ һананам. Өөрсэ һайхан байгаали хаанашье бии, түүхэтэ тэмсэл, эрмэлзэл алишье зондо байһан. Эртэ урда сагһаа буряад хүн аба эжыгээ эгээн ехэдэ һанажа, хүндэлжэ ябаһан, тиимэһээ эшэ бүхэтэй, ямаршье сагта һүр һүлдэеэ доройтуулангүй, уг гарбалаа таһалдуулангүй гаража шадаһан гээшэ бэзэ. Юун тухай хэлэһыем ойлгонот. Манай гимн нэгэл хүнөөр, мүнөө сагта буряад арадаймнай оморхол, бүхы дэлхэйдэ мэдээжэ болоһон дуушанаар дуулагдажа, бэшэгдэжэ абтаха ёһотой. Сагай гүйсэ түргэн, унжагайржа, хожомдожо болохогүй. Түүхэ хүлисэхэгүй, бусаахагүй. Гушан, жаран, ерэн жэлнүүд үнгэрхэ, Гурбан үеын үри саданар һэлгэгдэхэ, Гансал арадайм дуунууд хэтэ мүнхэдөө үлэхэ.