Либретто
Ц.Доной түрэһөөп 110 жэлэй ойе угтуулан
Үбгэн Жэбжээнэй мэргэн
Үльгэр
(Ц. Доной зохёолнуудһаа)
Үльгэртэ хабаадаһан нюурнууд:
З а л у у ү б г э һ а м г а н х о ё р.
Ү б г э н х ү г ш э н х о ё р н а һ а т а й д а а (һахалаа сайһан үбгэн, һаншагаа сайһан хүгшэн хоёр).
Ү л ь г э р ш э н.
Ү б г э н Ж э б ж э э н э й м э р г э н (Бурууша Борбоон).
Ш а р а л д а й м э р г э н.
Д о ё р з э э р д э м о р и н.
Х о ё р у л а а н б а с а г а д.
Х о ё р х у л д а й б а а т а р н у у д.
Т э р г э т э й ш ь е, т э м э э т э й ш ь е, э м э э л т э й ш ь е, я б а г а н ш ь е х ү н ү ү д.
Л а б ш а л у у г а а д а н г и н а.
Л а б а н д у у х а а н.
Һ о х о р Б о р о о д о й а д у у ш а.
С а м с а а л г э р г э н.
Ш а г ш а г а м э р г э н т а й ж а.
А л с а а д а й а д у у ш а.
Ш а а з г а й х а а н.
Н а ш а н б а а т а р.
Ш а р г а л а з а р г а.
Ш а г ш а г а т а й ж ы н г о д л и.
Ж э б ж э э н э й м э р г э н э й г о д л и.
Нэгэдэхи үйлэ
Урдын ехэ урда, урин элдин сагта гараһаар гарбалаа мэдээгүй, түрэһөөр түрбэлөө таняагүй, утаариин нүхэн эхэтэй, Үбгэн Жэбжээнэй нэрэтэй үнэшэн хүбүүн байгаа ха.
Үдэр хоногоор яһажажа, үe дээрээ үндыжэ, борьбо дээрээ бордойжо, ан гүрөөл агнадаг боложо, ангай арһа наймаашадтай андалдажа хубсалба, дуулга зэбсэг абаба. Нэгэтэ уулын орьёлоор дүүлижэ ябатараа зээргэнэдэ уяатай зээрдэхэн унага олоһониинь, тэрэнь байтараа долоон жэлдэ гүйжэ эсэхэгүй доёр зээрдэ морин болобо.
Галайнгаа хажууда ёдойжо, гансаараа һуухадаа уйдажа, заяатаяа оложо, айл гэр боложо түбхинэхэ гэжэ гараба. Шаралдай мэргэн багшын газаа буужа ерэхэдэнь, тэрэнь шара судараа татажа, хитад зурхай зуража, хинажа дүлгэ табихадаа хэлэбэ: “Лабандуу хаанай хүүхэн Лабшалуугаа дангина лаб сохом байна, зүгөөр Шаазгай хаанай хүбүүн Шагшага мэргэн тайжын һамган болгохые хэлсээд, һара үдэрынь гараад байна, эрхим эрэ болбол үрдижэ абахаш, адаг эрэ болбол алдахаш”, - гэбэ.
Үбгэн Жэбжээнэй яаран гүйлгэжэ ябатараа ордон сагаан үргөөндэ хоёр улаан басагадтай уулзажа, танилсажа, шатар дойбод табижа, шалижа наадажа байһаар, гурба хонооб гэжэ гурбан һара боложо, дүрбэ хонооб гэжэ дүрбэн һара болошоно ха.
Доёр зээрдэ мориниинь эзэеэ хүлеэжэ ядаад, уяһан годли-сэргыень һугалаад, эхэ сагаан нютагтаа эрьен гүйжэ бусана. Үбгэн Жэбжээнэй үe мүсөө шалажа, үндыжэ газаа гарахадань, уяатай мориниинь үгы байба. Гэмэрэн хараан ябажа, нюргаа үргэлэн гэшхэлжэ, нютагаа ябагаар бусаба.
Уурлажа, барижа мориёо унаһаар, урин һалхинаар урилдажа, хии шэнги хиидэн ябатараа, хоёр хулдай баатарнуудые залгихаяа намнажа ябаһан арбан табан тархитай асуури ехэ мангадхайтай уулзажа, тэрээниие ерэн тэхын эбэрээр хэһэн елэн шара номоороо харбажа алаад, алмас сагаан һэлмээрээ хара эреэн гүзээень хаха эсхэн сабшабахадань, тэжэгэр гүзээн сооһоонь тэмээтэйшье, тэргэтэйшье, эмээлтэйшье, ябаганшье хүнүүд субан шууян гаража, юрөөлэй һайханиие баатарта хэлэжэ байба. Тэдэниие гайхан хаража, зүүн хармаанаа уудалжа, зэд улаан гааһа гаргажа, баруун хармаанааа уудалжа, багса улаан дүнсэ гаргажа, баглагар хара утааень баруун жабжаараа үлеэжэ, баруун хада манаруулан, зүүн жабжаараа үлеэжэ, зүүн хада манаруулан һууба.
Саашаа гүйлгэжэ, долоон мүрэниие гаталжа, далан хүтэлые дабажа, Лабандуу хаанай хизаарта хүрэжэ ерэнэ. Саанань ара үбэрые бүрхөөһэн арбан мянган адуунай ябахые обёороод ошоходонь, һохор Бороодой адууша байжа, тэрэнэй адуун соо долоон жэл гүйжэ эсэхэгүй доёр зээрдэ мориёо хүлдөө сагаан бугаагтай хөө хара морин болгожо, табижа орхибо. Удаань тарган тарган байтаһадыень гаргажа эдеэд, баатар нойроор унташана.
Һохор Бороодой адууша элдэб олон аргануудые хэрэглэжэ һэрюулжэ ядахадаа, эсэстэй хааяжа хэбтэһэн Жэбжээнэй хамар дээрэ һандайлаад, амаржа, астайжа һуутараа, алдажа хии табижархихадань, тэрэнь: “Пэй! Газар газарай агаар ондо ондоо байха, яаһан жэгтэй юм гээшэб? Яагаа эхүүн агаартай, ямар һонин нютаг бэ!” – гэжэ дуугараад бодошоходонь, адууша һохор Борбоодой арбан хүтэлэй саагуур орондог шарбайн шэдэгдэшэнэ.
Үбгэн Жэбжээнэй саашаа ябатараа Лабшалуугаа басагатай Лабандуу хаанай бурууша Борбоонтой уулзажа, хаанай гэртэ ямар уялга дүүргэдэгыень, ямар эдеэ эдидэгыень һуража абана. Бурууша Борбоон хөөрэнэ: “Бүхэли үдэртөө, үдэшэ үглөөнэй үедэ буруу тугал адуулагшаб, үнеэ һаалган болоходо, тугал буруу татагшаб, һүни орой болоходо, Лабандуу хаанай хүүхэн Лабшалуугаа дангинын хоёр хүлэйнь улые хэлээрээ долёожо унтуулагшаб. Торхын ногоон үнгэр, тогооной шара хюһама, һаба һуулгын зайладаһа, һамгадай үлөөдэһэ эдигшэб”. Үбгэн Жэбжээнэй хэлэнэ: “Иигэжэ зобожо ябанхаар, эндэһээ арилхадаш яаха юм, үбгэ наһан болоо ха юмши, үе мүсөө амаруулыш, хубсаһа хунар үгэхэлби, хоол умда олгохолби, үтэлһэн шинии орондо өөрөө хаанайдаш ошохоб, хэдэг хамаг ажалыеш хээд бултыень байхаб”. Бурууша Борбоон баярлаба, үгөөшыень абаба, тиин Үбгэн Жэбжээнэй өөрөө бурууша болобо. Тииһэн бэеэрээ хубсаһаяа тайлажа, хэтэбшэ соогоо хэжэрхёод, Борбооной дэгэл үмдөөд, бужуутай даагыень хүтэлөөд, тугал буруудыень туужа, хаанай шэбээдэ оробо ха.
Хаалга орохотойнь адли, хамаг бүхы хатуу ажалынь эхилнэ, һамгадта хараалгана, хадаруулна. Үнеэ һаалганай дүүрэхэ багта һүүлшын буруу татахадаа, хэлыень һуга татажа, үбэртөө хэжэ орхибо ха. Һүнэй ажал дүүрэжэ, һүни орой болоходо, хаанай дангина хүүхэнэй унталгын таһагта орожо, хүдэһэн дэгэлээ тайлаад, хүл үзүүртэнь хэбтэжэ, буруу тээшээ хараад, буруунайнгаа хэлэ гаргажа, зөөлэн тээхи хажуугаарнь зохид һайнаар долёолгобо. Лабшалуугаа дангинын лаб һайхан аярхажа, дуур-дуур дууража, дуратайхан һажахынь тэдыдэ шэрүүн талаарнь долёолгожо, һэрюулжэ орхино ха даа. Лабшалуугаа дангина: “Яа-я-даа! Энэ хэлэншни яагаа шэрүүн болошооб! Зүүн үхэгэй саана зөөхэй байха, эдеэд зөөлэрүүлээд хэлээ ерэ!”. Үбгэн Жэбжээнэй бодожо, хорин һуулга зөөхэйень хоггүй болотор эдеэд, үхэгэйнь саанаһаа гарахадаа, үнэн бэеэ бэелээд, үндыжэ гаража ерэбэ. Хаанай басаган хараһаар, хамаг бэень һалаганажа, халюун хүнжэлөө татаба, булган хүнжэлдөө бухаба. Үбгэн Жэбжээнэй мэргэн үнэн сэхэеэ хэлэжэ, гунигтай һайхан үгөөрөө гуулин зүрхыень буляаба, сэсэн урахан хэлээрээ сэдьхэл зүрхыень татаба. Лабшалуугаа дангинатай лаб һайнаар танилсажа, татаашье һаа таһаршагүй, матаашье һаа хухаршагүй, наһанай нүхэд болохын ама тангаригаа абалсаад, Шаазгай хаанай хүбүүн Шагшага тайжа гэдэгтэ хурим түрөөр үгэхэһөөнь хулжаха гэжэ зүбшөөд, халюун хүнжэлдөө хааяба, булган хүнжэлдөө бууяба.
