Минии эжы хонин ажалтай, Би өөрөө гурбатайб, Хониндонь эжыдээ туһалдагби, Хурьга, эшэгэдынь абалсадагби.

Буряад ороной газар дээрэхи хаан-ламын, тэрэнэй шабинарай субарганууд

ДЭРҮҮ ГЭНДЭНЭЙ САГААЛГАНАЙ «БЭЛЭГ».* * * Бэлин Галдан дасан ерэһээр жэл тухай болобо. Садхалан тэнюун ябаһан үдэрынь тоотой. Эндэ ерэһэнһээ хойшо шэхэнэй шиир болотор дуулаһаниинь: “Ууха эдихэ һургаалай, улаан гэдэһэн хэмжүүрэй, нойр үргэһэн һургаалай, нойтон гэдэһэн хэмжүүрэй”. Багшань заахадаа: “Эдеэлхэдээ халта дутуу садаад бодохо юм. Инсаглаштараа эдилгэн гээшэ гансал адагуусанай уймар гурим юм”, - гэжэ номнохо. – Хотын хэмжүүрэй гурбанай нэгэниинь хооһон агаар, үлэгшэ хоёрынь хоол байха ёһотой”, - гэхэ. Үнэн хэмжээ һаа, Гэндэнэй хото соо гурбанайнь нэгэн хоол, бэшэниинь хооһон хии байлтай гэжэ өөрөө тоолодог. Теэд хэн энээниие хото руунь шагаажа хэмжэхэб даа. Тиимэһээ ходол гуринха ябантуу. Багшань хяһуур харуу, хибагар нарин зантай, өөрөөшье остоолдо тохорюун юумэдэл багаар эдидэг, орхимжонь бэеһээнь һанжаһан, үндэр гордогор аад, үргэдэг туранхай ламбагай юм. Жэжэхэн модон аягаар нэгэл аяга шүлэ уулгаха. Аарсан һаань, аяга дээрэ нэмээлтэ байха. “Дэмыл ехээр аарса, сай бү пэрдэ, шээрэн болоод шэрдэгээ норгохош, шээһэнэй үнэрөөр бурхангаа буядаахаш”, - гэжэ айлгаха. Гэндэн ламбагайнгаа бурхан аршадаг, уһыень һэлгэдэг, хүжэ санзай ууюулдаг уялгатай юм. Бурханай урда бүмбэгэрхэн шэл амһарта соо шэхэр, бообо, элдэб янзын хампяадханууд обойтор ябталаатай. Аршаха бүридөө хорхойтожо, шүлһэниинь гаража зобохо. Тиигэ тиигэһээр тэсэлыньшье барагдажа, нэгэтэ үдэр нэгэ ягаахан хампяадха абаад, альган дээрээ баряад, бурхангаа хараад зальбарба: “Ашата бурхамни! Абарагша сахюусадни, ори гансахан энээхэниие эдихыемни зүбшөөжэ хайрлыт!” Харахадань, Ошорваани сахюусан ошо, дүлэ сасаруулан, орой дээгүүрнь алад харанги. Ошороороо Гэндэниие мэргэсээхэ байһан янзагүй, холо дайдын хорото дайсаниие намнажа ябаһан түхэлтэй. Бурхан багша үлэ мэдэг хараашагүй болоод байһан түхэлтэй. Богдо Зонхобын бүтүүхэнээр миһэд гэһэн, “заа, тиигээд болог лэ даа” гэһэншүү дүрэтэй байхадань, “Яашоошье һайнууд бурханууд гээшэбта”, - гээд, адис абаад, альган дээрэхи хампяадхаяа ама руугаа ябуулжархиба. Энээндээ садаха, сэдьхэлээ ханаха бэшэ, бүришье ехээр хорхойнь хүдэлжэ – үшөө нэгые! – гээд лэ бү һала. Иигэжэ үдэр бүри нэгэ нэгэхэнээр хулганаан шэнги хибэһээр байтарнь, тэрэ шэл амһартань дунда орожо, хулгай булхайнь эли болохонь дамжаггүй. “Ай, зайлуул! Баригдахадаа намһаа юун үлэхэ гээшэб?”- гэжэ сэдьхэлээ зобоһон Гэндэн һанаамгай һүбэлгэн хүбүүн һэн туладаа, нэгэ иимэ арга һанаба: үлэһэн шэхэр, бообо, хампяадхануудые амһартын ханада дээрэ дээрэһээнь ябталхадань, дундаа хооһон аад, газаа талаһаань дүүрэн хэбэртэй харагдаха. Ииигэжэ һэмээхэнээр хибэһээр байтарнь Сагаалган тулажа ерэһэн, бурханаа тахилган бообо. Багшань балингаа шэнэлхэеэ энэ томо бүмбэгэр шэл амһартаяа бурханайнгаа урдаһаа буулгажа ябатарнь үнөөхи Гэндэнэй арга мэхэ буруу һүрэжэ, ханаарнь аһаагша амтата зүйлнүүд амһартын оёорто унашаба. Иимэ одоо хэлэшэгүй гайхамшагта үзэгдэл - мэнэ һая дүүрэн балингай нюдэ сабшаха зуура дундаршахые гайхахын ехээр гайхаһан багша ламбагайн доодо уралынь доошоо шалбайшанхай, амаа ангайһан зогсожо байтараа, ёлогор хоёр нюдэеэ Гэндэн руу залаба. Зүрхөө түгшэжэ унаагүйхэн байһан Гэндэнэй бэень нэрэ һурагүй һалганажа, гуяыень доошо зулаад, халуу бусална. Үхэсэ айһан Гэндэн үмдэн соогоо шээһэ алдажа байгаа юм бэзэ. Борхигор аад, годид гэһэн долёобороороо догоодон һагад зангажа, Гэндэндэ “наашаа боло” гэһэн элиин эли тэмдэг нэгэшье абяа гарангүй үгэбэ. Үхэһэн амидын хоорондо байһан Гэндэн үйлын мантан абаргада үрэбхюулхэеэ байһан шандаган мэтэ айшанхай, мэдэрэлгүй болоһон хоёр хүлнүүдынь өөһэдөө хүдэлөө боложо, багшынгаа урда ошобо. Баруун гараараа зүүн шэхыень саб шүүрэжэ, гам хайрагүйгөөр мушхахадань, юуншьеб элеэр “хос” гэшэбэ. Одоо һайн шэхэдүүлбэ. Һүни бүхы бэень хүндүүлхэй. Шэхээрнь ото шууяна, газаа шуурган, һалхин болоно гэһэнинь, ямаршьегүй сэлмэг номгон. Хожомынь эдэгэхэдээ зүүн шэхэниинь элитэ дэрэгэр болошоо бэлэй. Энээнһээ боложо Дэрүү Гэндэн гэжэ уран гоё нэрэтэй болоһон юм. * * * БООСОО ЭДИГШЭ ШОЙНХОР * * * Ламанар ямар нэгэ юрэ бусын һонин юумэ олоод лэ хүхилдэхэ. Сүүгэлэй дасанай элдэбын һонин зон соо Одхон Доржо гэдэг дүймэгэйшэг лама оёдолой зүү залгижархидаг юм һэн ха. Бообо халаашаар урмашуулаад, зүүнүүдые дээрэ дээрэһээнь залгюулхадань ганса нюсэгэн зүү залгидаггүй, үмхэ хилээмэнтэй жажалаад ябуулжархидаг байгаа. Эдэ зүүнүүдтээ үрөө адаагүй, өөрынгөө үхэлөөр үхөө гэлсэдэг юм. Мүн лэ юрэ бусын һонин хубарагуудай нэгэниинь Унгаран Шойнхор гэлсэхэ. Нэгэтэ боосолдоогоор зуу дахин тогтон торонгүй унгажа шадахаб гээд, энэ боосоогоо шүүгээд, үшөө “һэшхэлэйхиие” гээд, гурба дахин пос-пос гүүлэн нэмэбэ гэхэ. * * * Дамбинима Цырендашиевай "Сэмүүн саг" гэжэ номһоо.

Уянга-блоггер, шагналши, Ухай,энэ шог шүлэгые, Сэмбаа абгайн үльгэрые, Баатартаа уншуулаад туршалши, Гарагтаа табижашье болохолши. Басаа Валера ахай. СЭМБАА АБГАЙН ҮЛЬГЭР Үльгэр балай худал бэшэ, Үнэн ушарhаа абтадаг гээшэ, Уран хэлэтэнэй хурдан ухаагаар Урлан хөөрэгдэжэ үгтэдэг байhаар. * * * Наhатай болоходожо ябанаб, Нэгэ борохон ямаатайб, hүыень hаахадажа уугшаб - hүтэй сайтайхан байгшаб. Минии хүршэ Бааhата Мандагар томо ямаатай, Дэлэн гээшэнь аймшагтай, Дайдын ехэ hүтэй. Нэгэтэ тэрэ хүршэмни Намда хэлэбэ ерэжэ: - Абалши энэ ямааемни, Аргамни hалаа, - гэжэ. Барагтай химдаар абабаб, Бааhатада hайнии хүргэбэб, Ямааень хашаандаа оруулбаб, Ямаантайгаа хамта хаабаб. Зүгөөр, абаhан ямаамни Зан муутай байшаба, Хашаа хорёогоо мүргэбэ, Хайран ямааем хашаба. Амяарынь хорёондо хаабаб, Али болохоор эдеэллэбэб, Теэд тэрэмни гаараhаар, Тэрэл зангаарааа аашалhаар. Нэгэ юумээр дуталдаhандал, Нэгэл юумэ эриhэндэл, Хашаа хорёогоо наншана, Хайша хэрэг бабанана. Үнөөхи Бааhатадаа ошобоб, Үзэhэн хараhанаа дуулгабаб: - Яндуул ямааеш ойлгоногүйб, Яахашье аргаяа олоногүйб. - Хүлисыш, Сэмбаа хүгшөөмни, Хэлэхэеэ оройдоо мартажархёоб, Тамхинша юумэл тэрэмни, Тамхи татуулжа hургажархёоб. - Юугээ байтараа уймартанаш, Юун тамхин гэнэш - Ямаан тухайш хэлэнэби, Ядабаб тэрээнтээш гэнэби. - Хари, хари, ямаагаал Хэлэжэ шамдаа байналби, Тэрэмни ёhотой hөөл Тамхи татадаг гэнэлби. - Хэн.., юун.., ямаан?! - Хэлэнэл гүб даа, ямаан. - Юу дуулаба гээшэбиб, Юу үшөө үзэгшэ аабиб? - Түрэхэhөөн тэрэ амитамни Тэршээ байрагүй байhан, Наада энеэдээр эхилhэмни, Нээрээ тамхиша болошоhон (Адагуусан боложо түрэhэн, Аяг муутын hүнэhэн мүн хаш гэжэ hанаа hэм). Тиимэhээ Сэмбаа иигээрээ: Тамхи саарhанда орёогоод, Гааhан шэнги болгоод, Гал аhаагаад үгөөрэй… Булай ехэ гайхаhаншье hаа, Бааhатынхяар зүггүйтэбэб: Ядаа орёоhон гааhаа Ямаанай ама руу хэбэб. Тэрэмни угаа hурангяар Тамхиием hоробо дуратайгаар, Ханамжатайгаар нюдөө аниба, Хамарhаан утаа гаргуулба… Тэрэ гэhэнhээ хойшо Тамхи ямаандаа орёожо, Бэлдээд ходо байлгабаб, Бэлыень таг дээр табибаб. Тиин тамхиндаа орожо, Тэрэ тамхишамни тэлэржэ, Аашалха дошхорхоо болибо, Аятай номгохон болобо. Хэниинь гааhыем хараа юм, Хэн нэгэниинь хэлээ юм - Хотон hуурин соогуур Хэлсэдэг болобо доогуур: - Үтэлhэн Сэмбаамнай яабаб, Үе наhаараа татаагүй аад, Хүнhөө hэмээхэн нюугаад, Хүхэ тамхиншан болобоб? Тамхиншад таhархаа болибо, Тамхи эридэг болобо, «Татадаггүйб» гэхэдэ үгы даа, Таhалдаад hалахаар бэшэ даа. Үшөө хайшан гэдэг юм, Үнэншэхэгүйдэнь яадаг юм - Хэлээдшье үзэхэдэ адли, Хэлээгүйдэшье нэгэ адли. Ухаандаа оруулаагүй байтараа, Угайнгаа татаагүй ябатараа Тамхинша болошобо хэбэртэйб - «Тамхилхаа» ерээрээгты даа намтай, Таһа һониноо хөөрэлдэхэбди аятай.

Буряад арадай түүхые шэнжэлэгшэ, уранзохёолшо Цырендашиев Дамбинимахайн гэрэлтэ дурасхаалда. Зугаалай нютагай арбан юһэ наһатайхан Жабай Долгорой (“Бандит Долгорой”) 1931 ондо Турухаанай хизаар руу сүлэлгэндэ ябулагдаад байхадаа дуулаһан дуун (поэмэһээ хэһэг). Замбуулинай миһэрэлгээн, Захагүй дайдын зэрэлгээн, Засаг түрын һэлгэлдээн Зүүдэн шэнги бэшэ гү? Бэшэ гү? Түби дэлхэйн эрьелдээн, Түрэлөө урилан һэлгэлдээн, Түбэгтэ дайнай гэнэдхээн Таабари-заабари бэшэ гү? Бэшэ гү? Холын мүшэдэй эмнилдээн, Хээрын шубуудай жэргэлдээн, Хадын горходой хүүелдээн Хэндэ хэрэгтэйб, дэмы гү? Дэмы гү? Арад зоной түрилдөөн, Анги ангиин зүрилдөөн, Адаг ноёдой хүрхылдөөн Алтан дэлхэйн нүгэл гү? Нүгэл гү? Амраг хоёрой гүбэнэлдөөн, Анда нүхэдэй зүггүйтөөн, Ардаг моридой түбэрэлдөөн Алтан дэлхэйн жаргал гү? Жаргал гү? Зэлэ татаһан шубуудай, Зэллэн ходо ниидэдэг һаа, Зэлэ татама дуунуудай Зэдэлжэл ото байдаг һаа, Зол заяагаа хэзээдэшье алдахагүй һэм, Зугаалай нютагтаа Бальжаняматаяа хахасахагүй һэм.

Байгал далай, үбэл

Гэрэл зураг дээрэ - Байгал. Январь, 2014 он. Сагаа hараар, элинсэгүүдни! Ода Сагаан оюун сэдьхэлтэй, Сагаан hайхан эдеэтэй, Сагаан хадаг дэлгээтэй Сагаан Ехэ hайндэртэй Садан уладни, Сагаалганаар! Сэнгүү дайдамни, Сагаа hараар! Сагаа hара - Сагаагаар хүндэлдэг hара. Сагаа һара - Хүмүүжүүлэй hара. Сагаа һара - Хани нүхэсэлэй hара. Гуламтаа хүндэлжэ бадараагаад, Гэрээ сэбэрлэжэ арюудхаад, Шэгэмүнидээ hүзэглэн мүргөөд, Шэнэ hайхан хубсаhаа үмдөөд, Һажаhан байгаалиин hэреэгүйдэ, Һама бурханай эрьеэгүйдэ, Одо мүшэдэй ялалзаанда Отошо бурхандаа зальбарhанта. Элинсэгүүдни сагаалдаг hэн, Эхэ эсэгэнэрээ золгодог hэн, Табан хушуу малайнь үбhэн Тэг дундараад байдаг hэн. Хүлэг моридоо хазаарлаад, Хашабаа шаргаяа шахинуулаад, Хээрын саhа бурьюулаад, Хүхюун дуунуудаа дуулаhанта. Айл аймагаараа сагаалаад, Арад зонтоёо зугаалаад, Ехэ түүдэг носоогоод, Ёохор наадаяа хатарhанта. Үхи хүбүүдээ hургаhанта, Уг гарбалынь тоолуулhанта, Ута омогынь мэдүүлhэнта, Үреэлэй hайхы айладаhанта. Баярлан үринэрөө харанаг түү, Бидэнэй байдалы hайшаанаг түү - Абарал үреэлтнай хүсэлдэһэн гү, Ашата туһатнай харюулагдаһан гү? Халаанай туургатан абьяастай гү, Хэлэн, соёлынь дабшасатай гү? Хуби заяаниинь урагшатай гү, Һүр һүлдэнь хүсэтэй гү? Эсэгэ тэнгэриин зүбшөөлөөр, Эхэ газар, уһа лусадай нүлөөгөөр, Элинсэгэйнгээ үршөөлөөр Энэрэл хайрада аша үринэрынь хүртэг лэ, Энхэ байдал удам угсаатаниинь үзэг лэ, Эхэ зургаан зүйл хамаг амитан жаргаг лэ. Яабаб?.. Шэхэмни ханхинаба. Ямар мэдээн оробоб?.. Ямаанхаймни дуудаба, Ян-аялга дуулдаба: - Сагаан һарын һайндэрта Сагаатай хододоо байгыта, Остоолоор дүүрэн эдеэтэй, Остоогараамтай һуугыта-аа!